Wincenty Witos (1874-1945) - wójt, premier, jeden z Ojców Niepodległości Polski - w 150. rocznicę urodzin

Urodził się 21 stycznia 1874 roku w wiosce Dwudniaki, części gminy Wierzchosławice w powiecie tarnowskim, w rodzinie chłopskiej. Jego rodzicami byli Wojciech i Katarzyna z domu Sroka, miał dwóch braci – Andrzeja (1878-1973) i Jana (1881-1882). Trudna sytuacja materialna rodziny sprawiła, że Wincenty Witos edukację rozpoczął dopiero w 1884 roku i kontynuował zaledwie przez cztery lata. Mimo tego sam dużo czytał i szybko przyswajał wiedzę. Szczególnie interesował się historią Polski i polskiej wsi, losami chłopów w zaborze austriackim. Światopogląd młodego Witosa już w wieku młodzieńczym kształtowała lektura czasopism związanych z ruchem chłopskim, przede wszystkim „Przyjaciela Ludu”, do którego od 1893 roku regularnie pisywał. 

W latach 1895-1897 pełnił służbę wojskową w 11. kompanii 57. pułku piechoty w Tarnowie oraz w 2. pułku artylerii wałowej cesarsko-królewskiej armii w Krakowie. Po powrocie z wojska poślubił w 1898 roku Katarzynę Tracz, która rok później urodziła jedyne dziecko państwa Witosów, córkę Julię (1899-1979).

Już w 1895 roku Witos wstąpił w szeregi członków Stronnictwa Ludowego. Karierę polityczną rozpoczął jednak w rodzinnych Wierzchosławicach, gdzie w 1904 roku objął stanowisko gminnego asesora. W 1908 roku wygrał wybory samorządowe w swojej gminie, obejmując urząd wójta, który sprawował do 1931 roku. 

W ramach pracy w Stronnictwie Ludowym (od 1903 Polskie Stronnictwo Ludowe) reprezentował partię w Radzie Państwa w Wiedniu i w Sejmie Krajowym we Lwowie. Wszędzie agitował za poprawą sytuacji w oświacie, zmianą ordynacji wyborczej i polepszeniem warunków życia chłopów. W 1913 roku wystąpił jednak z szeregów PSL, tworząc własne ugrupowanie pod nazwą PSL „Piast”. Okres pierwszej wojny światowej (1914-1918) należał do najbardziej pracowitych w życiu Wincentego Witosa. Poza działalnością w PSL „Piast”, udzielał się w Kole Polskim w Wiedniu i w Naczelnym Komitecie Narodowym w Galicji. 

Po odzyskaniu niepodległości Wincenty Witos trzykrotnie stawał na czele rządu Rzeczypospolitej (w latach 1920-1921, 1923 oraz 1926). Po przewrocie majowym PSL „Piast” znalazło się w opozycji do rządów sanacji. Jesienią 1931 roku przed Sądem Okręgowym w Warszawie rozpoczął się tzw. proces brzeski, który wytoczono jedenastu działaczom opozycyjnym, w tym Witosowi. Oskarżono ich o przygotowywanie zamachu stanu i niemal wszystkich skazano na kary więzienia. Witos otrzymał karę półtora roku więzienia. Za namową przyjaciół postanowił emigrować poza granice kraju, wybierając gościnną Czechosłowację. Stamtąd kierował działaniami Stronnictwa Ludowego. Z emigracji powrócił w marcu 1939 roku, po wkroczeniu wojsk niemieckich do Czechosłowacji. 

Tymczasem sierpień 1939 roku upłynął dla Witosa pod znakiem osobistych tragedii. 

Najpierw zmarł jego wieloletni przyjaciel Wojciech Korfanty (17 sierpnia), a następnie żona Witosa, Katarzyna (31 sierpnia). Dla całej Polski miesiąc ten był natomiast okresem niepokoju i oczekiwania. Wybuch drugiej wojny światowej zastał Witosa w Krakowie, wybierającego się na pogrzeb żony do Wierzchosławic Poszukiwany już wówczas przez Gestapo, został aresztowany 16 września. Większość wojny spędził jednak w areszcie domowym w Wierzchosławicach.

Wincenty Witos zmarł 31 października 1945 roku. W ostatniej drodze z Krakowa do rodzinnych Wierzchosławic towarzyszyły mu tłumy rodaków. Zgodnie ze swoją wolą został pochowany na tamtejszym cmentarzu parafialnym, w rodzinnym grobowcu. 

Losy Wincentego Witosa nie były związane z terenami Górnego Śląska, wobec czego materiały archiwalne dotyczące tej wybitnej postaci w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach są bardzo skromne. Uwagę zwracają akta procesu sądowego, prowadzonego przez Sąd Powiatowy w Chrzanowie w 1930 roku, który Wincenty Witos wytoczył jednemu z mieszkańców Babic o zniesławienie i pod którymi zachowały się dokumenty z oryginalnymi podpisami Witosa. W aktach zespołu Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach znajdują się natomiast zdjęcia z uroczystości pogrzebowych Wincentego Witosa, które odbyły się 2 listopada 1945 roku w Krakowie. Ciekawym dokumentem jest również afisz przechowywany w zbiorze materiałów ulotnych w Oddziale Archiwum w Bielsku-Białej, stanowiący odezwę Witosa do polskich chłopów w sprawie udziału w wojnie z bolszewikami w 1920 roku. 

Na niniejszej wystawie zaprezentowane zostały nieliczne materiały archiwalne związane z osobą wybitnego polityka, pochodzące z zasobów Centrali i Oddziału w Bielsku-Białej Archiwum Państwowego w Katowicach.

Bibliografia:

T. Bereza, M. Bukała, M. Kalisz, Wincenty Witos 1874-1945, Rzeszów 2022

W. Witos, Moja tułaczka 1933-1939, Warszawa 1967

W. Witos, Moje wspomnienia, Warszawa 1981

A. Zakrzewski, Wójt z Wierzchosławic, Warszawa 1984

Autor wystawy: Krzysztof Ścisło

Reprodukcje: E. Kisiel, U. Radosz-Sajdak