Centrala Katowice
Archiwum Państwowe w Katowicach
ul. Józefowska 104
40-145 Katowice
tel. 32 2087801 lub 02
e-mail: kancelaria@katowice.ap.gov.pl
Dyrektor: Sławomira Krupa
Zastępca Dyrektora: Piotr Lis
Przyjmowanie stron czytelnia i biblioteka
przyjmowanie stron | |
poniedziałek, wtorek, czwartek, piątek: 7.00-15.00 środa: 8.00-18.00 | |
czytelnia główna | |
od poniedziałku do piątku: 9.00-14.30 | wizytę należy wcześniej zarezerwować |
czytelnia w Pszczynie | |
środa: 8.30-14.30 czwartek: 8.30-14.30 | wizytę należy wcześniej zarezerwować |
czytelnia kartograficzna od poniedziałku do piątku: 9.00-14.30 | wizytę należy wcześniej zarezerwować |
czytelnia dokumentacji osobowej | po telefonicznym uzgodnieniu: tel. 32 208 78 50 lub 32 208 78 52 |
Archiwum Państwowe w Katowicach według stanu na 31 grudnia 2020 r. posiadało w swoim zasobie 5742 zespołów i zbiorów z 2 608 258 jednostek archiwalnych o rozmiarze 24,8 kilometrów akt. Ponadto zasób w wersji elektronicznej liczył 28,1 tysięcy plików o rozmiarze ponad 68,6 tysięcy MB.
W tym w katowickiej Centrali Archiwum przechowywanych było według stanu na 31 grudnia 2020 r. 2897 zespołów i zbiorów z ponad 1.656 tysiącami jednostek archiwalnych o rozmiarze ponad 14,9 kilometrów akt. Ponadto w Centrali przechowywana była dokumentacja niearchiwalna o rozmiarze ponad 14 kilometrów akt, w tym dokumentacji osobowej i płacowej oraz dokumentacji przebiegu studiów o rozmiarze 3,1 kilometra akt oraz 10,9 kilometrów akt wyborczych.
Kompetencja terytorialna Centrali w Katowicach obejmuje historycznie wschodnie powiaty górnośląskie i zachodnie powiaty małopolskie, głównie obszar określany jako Zagłębie Dąbrowskie. Stąd od strony historycznej w jego zasobie przechowywane są archiwalia wytworzone na Śląsku – piastowskim, czeskim, habsburskim i pruskim i na terenach Królestwa Polskiego, a po upadku I Rzeczypospolitej zaboru pruskiego, Księstwa Warszawskiego i zaboru rosyjskiego. W okresie międzywojennym wschodnia część Górnego Śląska, po okresie powstań śląskich w granicach II Rzeczypospolitej znalazła się dopiero w 1922 r., tworząc wespół z przyznanej Polsce wschodniej części byłego austriackiego Księstwa Cieszyńskiego autonomiczne województwo śląskie. Powiaty małopolskie w granicach odrodzonej Polski były już od 1918 roku. Oba obszary znalazły się w jednym organizmie administracyjnym dopiero w ramach okupacyjnej niemieckiej Rejencji Katowickiej (1939-1945). Po II wojnie światowej pozostają we wspólnych jednostkach administracyjnych w granicach Polski: województwa śląsko-dąbrowskiego, województwa katowickiego i aktualnie województwa śląskiego.
Kompetencyjny obszar Centrali w Katowicach obejmuje tereny, które do początków XX wieku były prowincjonalne w stosunku do centrów regionalnych i państwowych jakimi był śląski Wrocław (dalej Praga, Wiedeń i Berlin) i polski Kraków (dalej Warszawa, Petersburg). Stąd ze starszych epok w zasobie Centrali przechowuje się głównie akta miejskie oraz lokalnych, powiatowych władz administracyjnych. Najstarszy przechowywany w katowickim archiwum dokument pochodzi z 1412 roku. Jest to dokument sporządzony na pergaminie, zawierający zatwierdzenie sprzedaży wsi Miechowice (obecnie to dzielnica Bytomia) przez Pełkę i jego syna Henryka braciom Stefanowi i Zygmuntowi z Lubieszowa.
Dopiero w okresie międzywojennym, kiedy Katowice stały się centrum administracyjnym województwa śląskiego pojawiają się dobrze zachowane archiwalia o znaczeniu subregionalnym, jak Sejmu Śląskiego czy Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego, Wyższego Urzędu Górniczego w Katowicach, Policji Województwa Śląskiego, itp. Z okresu okupacji niemieckie zachowały się obfite archiwalia wytworzone przez hitlerowskie władze administracyjne: Rejencji Katowickiej i Zarządu Prowincjonalnego Górnego Śląska, której to prowincji Katowice było centrum administracyjnym oraz decyzyjnych prowincjonalnych władz partii narodowosocjalistycznej (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) z siedzibą w Katowicach i podległych im organizacji powiatowych, miejskich i gminnych. Szczególne znaczenie zajmują akta Sądu Specjalnego w Katowicach, obrazujące okres terroru reżymu hitlerowskiego.
Z okresu po 1945 r. w katowickiej Centrali przechowywane są archiwalia wytworzone przez Urząd Wojewódzki w Katowicach i akta decyzyjnego Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z podległymi komitetami powiatowymi, miejskimi i gminnymi. Unikalnym zespołem są archiwalia wytworzone przez Ministerstwo Górnictwa, które w czasach PRL miało siedzibę w Katowicach, a nie w Warszawie.
To co wyróżnia jednak zasób katowickiej Centrali w skali ogólnopolskiej, to z uwagi na protoindustrialne i industrialne dzieje tego regionu, są archiwalia gospodarcze: kopalń, hut i innych zakładów przemysłowych oraz administracji gospodarczej prywatnej i państwowej. Historycznie należ wspomnieć o aktach miejskich Tarnowskich Gór, miasta o specyficznym ustroju miasta górniczego, w którym przechowywany jest sporządzona w języku polskim ustawa górnicza Ordonek Gorny z 1528 roku. Z zespołów akt administracji państwowej należy wspomnieć o Królewskim Górnośląskim Urzędzie Górniczym w Tarnowskich Górach, Państwowym Urzędzie Hutniczym w Strzybnicy oraz Dyrekcji Kolei Żelaznych w Katowicach, a z zespołów dokumentacji wytworzonej przez prywatne władze koncernów przemysłowych takie obszerne zespoły, jak: Giesche Spółka Akcyjna w Katowicach, Gwarectwo Hrabiego Renarda w Sosnowcu, Zakłady Hohenlohe w Wełnowcu i Skarboferm Spółka Dzierżawna Polskich Kopalń Skarbowych na Górnym Śląsku. Należy jeszcze wspomnieć o jednym z największych w zasobie całego Archiwum zachowanych zespołów rodzinno-majątkowych jakim jest Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina.
Na uwagę badaczy zasługuje jeden z największych w archiwach państwowych zbiór kartograficzny, w tym wytworzonych przez górnicze służby miernicze od połowy XVIII wieku zgromadzone w kartograficznych częściach zespołów Wyższy Urząd Górniczy w Katowicach i Archiwum Górnicze z Dąbrowy Górniczej.
W 2020 r. katowickie Archiwum, jako pierwsze w Polsce archiwum państwowe rozpoczęło przejmowania dokumentacji archiwalnej z jednostek organizacyjnych pod nadzorem w postaci elektronicznej.
Z zasobu Centrali w Katowicach z zespołu Urząd Wojewódzki Śląski w III edycji w 2018 r. na Polską Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata” został wpisany Akt pamiątkowy objęcia Górnego Śląska przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej podpisany 16 lipca 1922 roku w Katowicach.
Historia archiwum historycznego w Katowicach sięga listopada 1932 roku, kiedy to wojewoda śląski dr Michał Grażyński podpisał "Tymczasowy Regulamin Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego". Organizację tej placówki powierzono historykowi i archiwiście ze Lwowa, dr. Michałowi Antonowowi (jego imieniem w 2012 roku została nazwana Pracownia Naukowa Centrali w Katowicach). Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego, pierwsze polskie archiwum historyczne na Śląsku, do 1939 roku działało w związku z autonomicznym statusem województwa śląskiego, jako wewnętrzna komórka Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego. Dr M. Antonów kierował Archiwum, z wojenną przerwą, do 1969 roku.
W połowie września 1939 roku Archiwum przejęły niemieckie władze okupacyjne. Początkowo działało jako filia Archiwum Państwowego we Wrocławiu (Staatsarchiv Breslau). Od kwietnia 1941 roku, kiedy to katowicka placówka otrzymała samodzielność w związku z utworzeniem okupacyjnej Prowincji Górnośląskiej jako Staatsarchiv Kattowitz podległe było bezpośrednio archiwalnym władzom w Berlinie. W latach 1939-1943 katowickim Archiwum kierował dr Karl Bruchmann, w latach 1961-1967 dyrektor Archiwum Federalnego (Bundesarchiv) Niemiec w Koblencji. Od połowy 1942 roku prowadzona był stopniowa ewakuacja akt katowickiego Archiwum do zamków i klasztorów w rolniczej, zachodniej części Górnego Śląska oraz w głąb Niemiec, głównie do kopalni soli Grasleben koło Magdeburga. Spora część tych akt dotąd nie wróciła do Katowic.
W lutym 1945 roku reaktywowano działalność Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego. W związku z formalną likwidacją autonomii województwa śląskiego w lutym 1946 roku placówkę włączono do ogólnopolskiej sieci archiwów państwowych, jako Archiwum Państwowe w Katowicach, obejmujące swym zasięgiem ówczesne województwo śląskie. W 1950 roku w związku z likwidacją samorządności komunalnej utworzono 12 podległych mu archiwów powiatowych w: Będzinie, Bielsku, Bytomiu, Częstochowie, Gliwicach, Lublińcu, Niemodlinie, Opolu, Pszczynie, Raciborzu, Tarnowskich Górach i Zawierciu. Na mocy "Dekretu o archiwach państwowych" z 1951 roku nazwa katowickiej placówki uległa zmianie na Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Katowicach. Zlikwidowane zostały niektóre placówki (w Niemodlinie, Lublińcu i Zawierciu), w Cieszynie utworzono nowe archiwum powiatowe, a nowo utworzone Wojewódzkie Archiwum w Opolu przejęło placówki archiwalne w Opolu i Raciborzu.
Kolejne zmiany w sieci archiwów państwowych spowodowała reforma administracyjna i nowy podział terytorialny Polski w 1975 roku. Rok później zlikwidowano archiwa powiatowe, powołując na ich miejsce placówki terenowe i ekspozytury. Katowickie Archiwum przejęło wtedy archiwalne placówki terenowe z województw: krakowskiego (Chrzanów, Oświęcim i Żywiec) i opolskiego (Racibórz). Zgodnie z obowiązującą od 1983 roku "Ustawą o archiwach i narodowym zasobie archiwalnym" Archiwum ponownie przemianowano na Archiwum Państwowe w Katowicach. Zmienił się kolejny raz jego zasięg terytorialny i objęło swoją kompetencją województwa katowickie i bielskie, a w latach 1989-1994 także województwo częstochowskie. Po ostatnim podziale administracyjnym kraju w 1998 roku Archiwum w Katowicach obejmuje swym zasięgiem województwo śląskie (z wyjątkiem terenu dawnego województwa częstochowskiego, gdzie nadal funkcjonuje Archiwum Państwowe w Częstochowie) oraz zachodnie, pograniczne obszary województwa małopolskiego, które kompetencyjnie przynależą do Centrali w Katowicach oraz Oddziałowi w Bielsku-Białej (fragmenty do 2015 roku dawnych oddziałów w Oświęcimiu i Żywcu)..
W latach 1970-1996 funkcję dyrektora archiwum sprawował Adam Kałuża. Dzięki jego staraniom w 1992 roku nastąpiła znacząca poprawa sytuacji lokalowej Archiwum w Katowicach, które przyjęło na swą siedzibę budynki pokoszarowe w Katowicach-Józefowcu. Stopniowo przeniesiono tam archiwalia z dotychczasowej siedziby w Urzędzie Wojewódzkim Śląskim w Katowicach oraz z oddziałów borykających się z największymi kłopotami lokalowymi (Bytom, Będzin, Chrzanów i Tarnowskie Góry). Jednocześnie placówki te uległy likwidacji. Rozpoczęte przez dyrektora A. Kałużę prace adaptacyjno-remontowe kontynuował dr Zygmunta Partyka (dyrektor Archiwum w latach 1997-2006).
W latach 2013-2015 został wybudowany nowoczesny budynek archiwalny w Bielsku-Białej, który został oddany do pełnego użytkowania w kwietniu 2016 roku. Jest to pierwszy w Polsce wybudowany budynek archiwalny z przeznaczeniem dla funkcji oddziału zamiejscowego, a nie dla „centrali” organizacyjnej Archiwum, który możemy uznać za wzorcowy dla archiwów mikroregionalnych. Zostały do niego przemieszczone zasoby archiwalne dotychczasowych oddziałów w Bielsku-Białej (ze starej siedziby), Oświęcimia i Żywca. Równocześnie w związku z tym uległy likwidacji oddziały zamiejscowe w Oświęcimiu i Żywcu. Stąd od 2016 roku Archiwum Państwowe w Katowicach składa się z Centrali w Katowicach i pięciu oddziałów zamiejscowych w Bielsku-Białej, Cieszynie, Gliwicach, Pszczynie i Raciborzu. W latach 2006-2022 funkcję dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach pełnił dr hab. Piotr Greiner.
Z dniem 7 marca 2022 r. Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych dr Paweł Pietrzyk powołał Panią Sławomirę Krupę na stanowisko dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach.