Rocznice uchwalenia Konstytucji 3 Maja w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej
Obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja miały i mają duże znaczenie dla historycznej pamięci zbiorowej Polaków. W czasach zaborów pobudzały i utrzymywały ideę narodowej i państwowej tożsamości w chwili, kiedy nie mieliśmy własnego państwa lub kiedy państwo to nie było w pełni suwerenne. W czasach niepodległości rocznice te cementowały polskie społeczeństwo i podkreślały własne dziedzictwo historyczne.
Zasób Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej pozwala na zaprezentowanie materiałów dotyczących obchodów tego święta narodowego i państwowego. Wybrane materiały w całości dotyczą XX wieku. Do najstarszych należą te, które dotyczyły jeszcze okresu zaborów. Uwagę zwracają przede wszystkim plakaty pochodzące z Białej i Kęt, ze szczegółowym programem obchodów. Przez cały okres międzywojenny obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja miały status święta państwowego. Warto zwrócić uwagę na obszerny program obchodów zorganizowanych w 1924 roku przez Garnizon Bielsko-Biała, a także na zaproszenie do obchodów rocznicy Komisarza Rządowego miasta Bielska z 1922 roku – sporządzone w językach polskim i niemieckim – co wśród ówczesnej społeczności tego miasta nie mogło budzić zdziwienia.
Święto Konstytucji 3 Maja było okazją do przeprowadzania społecznych zbiórek: na przykład Towarzystwa Szkoły Ludowej i jego „Dar Narodowy” z przeznaczeniem na działalność oświatową czy też Naczelnego Komitetu Narodowego w Białej z przeznaczeniem na Ligę Kobiet. Święto to było też okazją do łączenia ważnych wydarzeń dla lokalnej społeczności, jak przekazanie herbu miasta Żywca na rzecz 3 Pułku Strzelców Podhalańskich.
W okresie rządów komunistycznych w Polsce święto Konstytucji 3 Maja było obecne w dwóch okresach. Najpierw w latach czterdziestych XX wieku, kiedy to władza nie była jeszcze na tyle silna, aby móc zignorować znaczenie społeczne tego święta. Potwierdzają to prezentowane na wystawie sprawozdania z Oświęcimia i Białej, a także plakat dotyczący majowych uroczystości państwowych (!), jakie zostały zorganizowane 1, 3 i 9 maja w Andrychowie w 1946 roku. Od końca lat czterdziestych w oficjalnym obiegu święto Konstytucji 3 Maja nie istniało, choć większość katolickiego społeczeństwa polskiego odchodziło w tym dniu święto Matki Bożej Królowej Polski. Warto o tym pamiętać, zwłaszcza w kontekście nieoficjalnych obchodów święta Konstytucji 3 Maja, które wraz z „pierwszą” Solidarnością nierozłącznie powiązane były w schemat, msza św. „z okazji 3 Maja” i pochód mniej lub bardziej umilany przez oddziały ZOMO.
Na oficjalne przywrócenie obchodów Święta nie zdecydowano się przed końcem PRL, choć pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku zezwalano na urządzanie 3 maja święta koncesjonowanego przez komunistów Stronnictwa Demokratycznego, „pluralistycznie” działającego w ramach uzgodnionego po 1948 roku układu politycznego.
W latach osiemdziesiątych o majowe święto upominała się „Solidarność” – o czym świadczą m.in. dwie zaprezentowane ulotki. Warto zwrócić uwagę na kontekst i rozumienie tego święta przez solidarnościową opozycję i czynniki państwowe. Hasło „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu” było obecne w materiałach propagandowych obu tych środowisk. Kwestia zbrojnej interwencji wojsk rosyjskich w końcu XVIII wieku w Polsce była przypominana tylko przez „Solidarność”, nie bez aluzji do sytuacji panującej w tym czasie w Polsce, podczas gdy w materiałach oficjalnych („Gazeta Plakatowa”) była mowa o „przemocy państw ościennych”.
Należyta oprawa obchodów rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja została przywrócona po 1989 roku. Organizowano wówczas uroczyste msze święte, koncerty, zawody sportowe. Obecne były marsze, przemówienia, wystawy okolicznościowe, memoriały, wieczory poetyckie, a także zabawy. I taki stan trwa do dzisiaj.
W wystawie wykorzystano materiały z następujących zespołów archiwalnych:
- 13/8 Akta miasta Bielska
- 13/188 Dyrekcja Policji w Bielsku
- 13/360 Akta miasta Zatora
- 13/364 Starostwo Powiatowe w Wadowicach
- 13/490 Zbiór materiałów ulotnych Archiwum Państwowego w Katowicach Oddziału w Bielsku-Białej
- 13/689 Starostwo Powiatowe w Białej Krakowskiej
- 13/729 Powiatowy Oddział Informacji i Propagandy w Białej Krakowskiej
- 13/885 Akta miasta Żywca
- 13/958 Zjednoczenie Przemysłu Odlewniczego w Krakowie
