U źródeł Wisły - Wisła w kartografii
Największa z polskich rzek zaistniała w kartografii dzięki jednemu z wielkich wodzów starożytnego Rzymu, Markowi Wipsaniuszowi Agryppie (63–12 r. p.n.e.). Orbis terrarum, mapa świata stworzona w większości przez rzymskiego dowódcę i polityka nie zachowała się do naszych czasów. Z Historii naturalnej Pliniusza Starszego (23–79 r. n.e.) oraz dzieł innych starożytnych uczonych wiemy jednak, że ukazywała także obraz ziem dzisiejszej Polski i rzekę, która je przecina. Nosiła nazwę Visula, Viscla lub Vistula[1].
Bogaty zasób kartograficzny katowickiego Archiwum zawiera wiele map prezentujących rzekę Wisłę. Jedną z najstarszych jest Dvcatvs Oswieczensis, et Zatoriensis, Descriptio. Autorem mapy, której oryginał powstał w roku 1563, jest Stanisław Porębski. Bielsko-bialski oddział Archiwum posiada w swym zasobie kopię mapy wydanej w Antwerpii w roku 1584[2]. Na mapie widnieje Wisła od źródeł do biegu rzeki powyżej dzisiejszej miejscowości Skawina.
Wyjątkowym zabytkiem jest unikalna mapa autorstwa Andreasa Hindenberga z roku 1636, przedstawiająca Wolne Państwo Stanowe Pszczyńskie. O samym Hindenbergu, który około 1630 roku przybył do Pszczyny z Brzegu, nie wiemy zbyt wiele. Był zapewne biegłym kartografem i inżynierem, skoro Seyfried II Promnitz (1607–1650) powierzył mu zadanie stworzenia mapy swoich rozległych włości. Mapa wyrysowana przez Hindenberga nie została oskalowana, jednak badania przeprowadzone w tym zakresie pozwoliły ustalić jej skalę na około 1:17.500. Charakterystyczną cechą mapy jest jej zachodnia orientacja. Dzieło Andreasa Hindenberga obejmuje obszar Wolnego Państwa Stanowego Pszczyńskiego oraz jego przygranicznych terenów. Wisła, jako granica domeny Promnitzów, ukazana jest od miejscowości Strumień do ujścia Przemszy nieopodal Czarnuchowic[3].
W obrębie dokumentów kartograficznych zawierających Wisłę znajdują się również, przechowywane w zasobie gliwickiego oddziału Archiwum, sztychy Erika Jönssona Dahlbergha (1625–1703), szwedzkiego polityka i kartografa. Szkice Dahlbergha ukazujące rzekę Wisłę, powstały podczas jego pobytu w Polsce w trakcie II wojny północnej (1655–1660). Dahlbergh był przede wszystkim inżynierem, zajmującym się konstrukcją fortyfikacji. Jego rysunki, na których widnieje Wisła, prezentują najczęściej toczące się działania wojenne. Wszystkie dzieła Dahlbergha zostały wydane w Norymberdze w roku 1696 w wielkiej księdze Samuela Pufendorfa sławiącej czyny króla Karola X Gustawa De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege gestis commentariorum libri septem elegantissimis tabulis aeneis exornati.
Niewątpliwie spośród map tutejszego zasobu kartograficznego na uwagę zasługuje Principatus Silesiae Teschinensis, której autorem był Johann Wolfgang Wieland. Mapa została opracowana w 1736 roku w skali około 1.124 000 i obejmuje swym zasięgiem Księstwo Cieszyńskie stanowiące wówczas własność Habsburgów. Została zawarta w Atlas Sileasie wydanym w 1761 roku w Norymberdze[4].
Rzekę Wisłę odnaleźć można oczywiście także na wielu mapach i planach pochodzących z czasów o wiele nowszych. W wieku XX na potrzeby polityczno-wojskowe oraz gospodarcze powstała niezliczona ilość dokumentów kartograficznych. Część z nich przechowywana jest w zasobie Archiwum i jego oddziałów zamiejscowych.
[1] Pliniusz Starszy: Historia naturalna, III. 3. IV, Tom I. Wstęp, przekład i komentarz I. i T. Zawadzcy. Wrocław 2004.
[2] Patrz: Cartographia Silesiae Superioris. Red. M. Zielonka, B. Wierzbicki. Katowice 2006, tabl. 3.
[3] Tamże, s. 10–12.
[4] Tamże, tabl. 21.