Szkice Archiwalno-Historyczne nr 6, 2010

Cena: 25 zł 5 zł

Streszczenia artykułów:

Artykuły

Piotr Greiner, Plany miast pruskiego Górnego Śląska z lat 1810 1811/15

Autor poddał analizie pierwszą udaną próbę stworzenia na pruskim Górnym Śląsku zestandartowany pod względem kartograficznym zestaw map wielkoskalowych (planów) wszystkich ówcześnie istniejących pod względem prawnym miast. W ich efekcie zrządzeniem losu, mając w pamięci ogromne straty archiwaliów górnośląskich w czasie II wojny światowej, współczesny historyk dysponuje porównawczym obrazem aż 28 z 30 istniejących na początku XIX wieku miast na historycznym pruskim Górnym Śląsku. Podkreślić należy, że wszystkie 28 miast, których zachowały się zdjęcia kartograficzne wykonane w tym samym "momencie" historycznym, posiadają podstawową mapę w skali 1:7200.

Przemysław Snoch, Kancelaria miasta Sosnowca w latach 1916-1939

Artykuł przestawia organizację i sposób funkcjonowania kancelarii władz miejskich Sosnowca w latach I wojny światowej i w latach 1918 1939. Na podstawie zachowanych w zespole archiwalnym Akta miasta Sosnowca wewnętrznych normatywów kancelaryjnych omówione zostały zasady rejestracji pism, sygnowania i obiegu korespondencji oraz łączenia pism w sprawy i układu akt w registraturze Magistratu i Zarządu Miejskiego. Niniejsze opracowanie porusza także zagadnienie stosunku lokalnych władz samorządowych do reformy w Polsce biurowości z 1931 roku i trudności, jakie napotkało wprowadzenie w życie systemu kancelarii bezdziennikowej, opartego na rzeczowym wykazie akt.

Edward Długajczyk, Agendy polityczno-śledcze Policji Województwa Śląskiego w latach 1922-1939

Obok polskiego wywiadu wojskowego na Górnym Śląsku w latach 1922 1939 działalność wywiadowczą skierowaną przeciwko Niemcom prowadziła również Policja Polityczna funkcjonująca w ramach autonomicznej Policji Województwa Śląskiego, początkowo ofensywnie po niemieckiej stronie podzielonego kordonem granicznym regionie, a potem tylko w formie defensywnym. Autor przedstawia zmiany organizacyjne agend policyjno-śledczych na terenie województwa śląskiego oraz ich sukcesy i porażki na polu zwalczania niemieckiej agentury wywiadowczej.

Krzysztof Langer, Przyczynek do historii małych ojczyzn, czyli co komu w Lubomii śmierdziało i o secesji Grabówki

Artykuł skupia się na drobnym epizodzie z przeszłości trzech miejscowości leżących obecnie w powiecie wodzisławskim, wówczas rybnickim: Syryni, Grabówki oraz Lubomi. Na początku lat 20-tych XX wieku mieszkańcy Grabówki postanowili, z sobie tylko znanych powodów, oderwać się od gminy Syrynia i następnie przyłączyć swą miejscowość do gminy Lubomia. O swej woli z prośbą o rozstrzygnięcie powiadomili Wydział Powiatowy w Rybniku. Cały sprawa ostatecznie oparła się nie na merytorycznych argumentach, lecz na wzajemnych inwektywach, złośliwościach oraz donosach, dającym tym samym przykład lokalnego pieniactwa i małostkowości.

Grzegorz Bębnik, "Kowalski i towarzysze". Epizod z dziejów niemieckiej dywersji w sierpniu i wrześniu 1939 roku

Autor poddaje analizie jeden z przypadków niemieckich działań dywersyjnych w sierpniu 1939 roku - próbę wysadzenia torów kolejowych pomiędzy Częstochową a Porajem. Na podstawie zachowanych akt toczonego w tej sprawie przez Policję Województwa Śląskiego śledztwa, jak też znajdujących się w niemieckich archiwach dokumentów Abwehry usiłuje zrekonstruować przebieg wypadków, sporo miejsca poświęcając niedoszłym zamachowcom i ich powiązaniom z niemieckim wywiadem. W zakończeniu autor zastanawia się, na ile opisany przypadek odzwierciedlać może przygotowania Abwehry do akcji dywersyjnej w związku z wojną 1939 roku.

Mirosław Węcki, Pierwsze miesiące okupacji Olkusza podczas II wojny światowej w świetle raportów landrata Heinricha Grolla

Powiat olkuski znalazł się podczas II wojny światowej na pograniczu wcielonych do Trzeciej Rzeszy terenów Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego oraz pozostałych ziem polskich wchodzących w skład Generalnego Gubernatorstwa. Władze okupacyjne, kierując się interesem gospodarczym, włączyły do Niemiec najbardziej uprzemysłowioną - zachodnią część powiatu olkuskiego. Czysto polski charakter tego obszaru sprawił jednak, że tamtejsza rzeczywistość okupacyjna pod wieloma względami bardziej przypominała stosunki w GG niż na pobliskim Górnym Śląsku. Odbiło się to na działaniach niemieckiego aparatu administracyjnego w powiecie olkuskim. Jego budowę i działalność zostały drobiazgowo opisane w raportach olkuskiego landrata - Heinricha Grolla, co zostało zaprezentowane przez nieznane dotąd raporty z okresu do września 1939 do czerwca 1940 roku.

Sławomira Krupa, Antonina Staszków, Personel Staatsarchiv Kattowitz w latach 1939-1945 w świetle ich akt osobowych

Artykuł, w oparciu o zachowane materiały archiwalne, omawia personel Staatsarchiv Kattowitz, placówki archiwalnej, działającej w latach 1939-1945. Opisuje zasady kształcenia i rekrutacji do pracy w zawodzie archiwisty. Wykorzystując zachowane teczki personalne pracowników katowickiego archiwum oraz dostępną literaturę, autorki podjęły próbę odtworzenia życiorysów zarówno kierowników Archiwum, jak i szeregowych pracowników.

Jakub Grudniewski, Przykład tragicznego losu Górnoślązaków w mundurach Wehrmachtu - Josef Steinski z Królewskiej Huty

Na podstawie akt Sądu Komendantury Wehrmachtu na Górnośląski Okręg Przemysłowy (Gericht der Wehrmacht - Kommandantur des Industriegebiets Oberschlesien) przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach pokazany został na jednostkowym przykładzie tragiczny los Górnoślązaków zmuszonych do służby wojskowej w armii niemieckiej podczas II wojny światowej. Zachowane materiały źródłowe ilustrują bezwzględną pracę wojskowego wymiaru sprawiedliwości (nawet w styczniu 1945 r.) oraz tragiczny los ludności zmuszonej do walki na obcej ziemi w obcych mundurach.

Dariusz Węgrzyn, Trudna koegzystencja. Stosunki pomiędzy polską administracją cywilną a władzami sowieckimi na Śląsku Opolskim w okresie od marca do grudnia 1945 roku

Artykuł przedstawia sytuację, jaka wytworzyła się na terenach byłej niemieckiej części Górnego Śląska (tzw. Śląska Opolskiego) w 1945 roku po zajęciu tego obszaru przez wojska sowieckie, z uwypukleniem stosunków tworzącej się tam polskiej administracji z funkcjonującymi organami władzy sowieckiej (komendantury wojenne) oraz jednostkami Armii Czerwonej. Zamiarem autora było wskazanie na wpływ strony sowieckiej na kluczowe dla tego regionu zjawiska zachodzące tam po zakończeniu wojny: przejecie potencjału przemysłowego, wysiedlenia, migracje, politykę narodowościową, formowanie się systemu politycznego i zrębów polskiej administracji. Artykuł omawia również przypadki przestępstw dokonywanych przez żołnierzy Armii Czerwonej na omawianym terenie.

Tomasz Szafron, Radosław Miłych, Akta osobowo-płacowe byłej PZPR zgromadzone w Archiwum Państwowym w Katowicach jako przykład źródła do badań nad historią PRL

Do badań nad najnowszą historią Górnego Śląska oprócz materiałów archiwalnych wytworzonych przez struktury Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, które po 1991 roku zostały przejęte do Archiwum Państwowego w Katowicach równie istotne są, do tej pory kwalifikowane jako materiał niearchiwalny, akta personalne partyjnych pracowników etatowych, a także ich karty osobowo-płacowe oraz listy płac, również przechowywane w katowickim Archiwum. Autorzy zwracają uwagę, że tego typu źródła historyczne są najważniejszymi do odtworzenia biografii ludzi komunistycznego aparatu partyjnego, jak i do poznania funkcjonowania aparatu reżimowego komunistycznej Polski do 1989 roku.

Materiały

Zdzisław Jedynak, Katowice, Kuźnica Bogucka i Brynów na podstawie niepublikowanej części urbarza [Urbarium] z 1702 roku

W opracowaniu poddano analizie niepublikowany do tej pory fragment urbarza sporządzony w 1702 roku. Ukazuje ona strukturę ludnościową Katowic, Kuźnicy Boguckiej i Brynowa na początku XVIII wieku, kiedy głównym zajęciem mieszkańców było nadal rolnictwo, ale istniała też rozszerzająca się grupa ludzi związanych z działalnością tutejszej huty żelaza, funkcjonującej jednak w ramach panujących ciągle stosunków feudalnych. Urbarz ukazuje czas, gdy tutejsi chłopi i rzemieślnicy mówili prawie wyłącznie po polsku.

Tomasz Hajewski, Zajęcie Zaolzia w 1938 roku w raportach francuskiego attaché wojskowego w Warszawie

Celem niniejszego materiału jest zaprezentowanie mało znanego źródła historycznego przechowywanego w archiwum Service Historique de la Défense w Vincennes pod Paryżem, które stanowią meldunki francuskiego attaché wojskowego w Warszawie, generała Felix'a Musse, wysyłane do Paryża w okresie od września do grudnia 1938 roku. Opisywany był w nich proces zagarnięcia przez Polskę czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, czyli tzw. Zaolzia w okresie rozbioru Czechosłowacji w związku z konferencją w Monachium.

Mirosław Węcki, Nieznane raporty hitlerowskiej Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst) z Górnego Śląska 1942-1943

W toku opracowania zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach wyodrębniono partię materiałów archiwalnych wytworzonych przez placówki hitlerowskiej Służby Bezpieczeństwa [Sicherheitsdiens - SD] z obszaru utworzonej w 1941 roku Prowincji Górnośląskiej. Dotyczą one głównie reakcji społeczeństwa górnośląskiego na klęskę wojsk niemieckich pod Stalingradem. Zawierają jednak także zaskakujące informacje o świadomości społecznej odnośnie zbrodniczego funkcjonowania obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.

Sprawozdania

dr Piotr Greiner, Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2009 rok

Archiwum Państwowe w Katowicach przejęło w 2009 roku do swojego zasobu 29.597 jednostek archiwalnych z 121 zespołów archiwalnych o rozmiarze 507 metrów bieżących., co zwiększyło jego zasób ogółem do 4940 zespołów liczących 20.672 metrów bieżących i 1.901.172 jednostek inwentarzowych. Zostało opracowanych przez archiwistów katowickich 346 zespołów (w całości lub części) liczących 61.658 j.a o rozmiarze 585,40 m.b.

Sabina Klimkiewicz, Zarządzanie projektem "Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego" w Archiwum Państwowym w Katowicach

Artykuł podsumowuje realizowany w latach 2007-2010 przez Archiwum Państwowe w Katowicach projekt europejski "Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego", którego celem była szeroko pojęta konserwacja materiałów archiwalnych zgromadzonych i przechowywanych w Oddziale w Cieszynie. Darczyńcami były Islandia, Księstwo Lichtenstein i Królestwo Norwegii, a dofinansowanie projektu odbywało się ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (European Economic Area (EFA) Treaty Financial Mechanism) oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego (Norwegian Financial Mechanizm).