Szkice Archiwalno-Historyczne nr 4, 2008

Cena: 26 zł 5 zł

Streszczenia artykułów:

Artykuły

Tomasz HajewskiArchiwa funkcjonujące na obecnym terenie działania Archiwum Państwowego w Katowicach do roku 1939

Artykuł przybliża historię oraz zasób archiwów funkcjonujących na obecnym terenie działania Archiwum Państwowego w Katowicach, który obejmuje województwo śląskie bez powiatu częstochowskiego i zachodnie powiaty województwa małopolskiego: chrzanowski, olkuski, oświęcimski, suski i wadowicki. Do instytucji tych zaliczają się archiwa administracji ogólnej oraz specjalnej, archiwa instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa, archiwa instytucji wyznaniowych, archiwa cechowe, archiwa urzędów oraz instytucji gospodarczych, archiwa stowarzyszeń, jak również archiwa rodzinno-majątkowe. Gromadziły one materiały archiwalne od wieku XIII. Kiedy w 1932 roku powstało Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego, przejęło ono zbiory z niektórych archiwów niehistorycznych. Jego rozwój przerwał wybuch II wojny światowej.

Barbara Kalinowska-WójcikEzechiel Zivier - życie i działalności archiwisty i historyka na Górnym Śląsku na przełomie XIX i XX wieku

Ezechiel Zivier był archiwistą książąt pszczyńskich, badaczem historii Polski i Śląska, wieloletnim działaczem żydowskim, inicjatorem i redaktorem czasopisma poświęconego szerzeniu wiedzy o Górnym Śląsku. Wielką zasługą E. Ziviera było założenie pierwszego archiwum, do którego trafiły akta żydowskie z terenu Niemiec. Wykazał się w tym względzie nie tylko umiejętnościami organizatorskimi, ale przede wszystkim zmysłem archiwalnym, który uchronił wiele cennych materiałów przed zniszczeniem. Miał duży wkład w historiografię i archiwistykę zarówno na poziomie regionalnym, jak i ponadregionalnym. Urodzony w zaborze rosyjskim, wychowany w rodzinie żydowskiej, studiował E. Zivier, a później pracował, na terenach państwa niemieckiego. Slawista i orientalista został historykiem i archiwistą, mając w tym w zakresie duże osiągnięcia. Po przybyciu na Górny Śląsk przyczynił się do ożywienia badań nad historią i kulturą regionu, wiążąc się z nim nie tylko jako miejscem swojej pracy, ale przede wszystkim jako swoją nową, "wybraną" małą ojczyzną.

Sławomira KrupaLudwik Musioł (1892-1970) - szkic do portretu

Autorka podjęła próbę napisania w oparciu o nowo dostępne materiały archiwalne biografię Ludwika Musiała, znanego górnośląskiego archiwisty i historyka. Postaci wyjątkowej w gronie XX-wiecznej humanistycznej inteligencji w tym regionie, autora dziesiątków opracowań naukowych miejscowości i parafii oraz studiów źródłoznawczych, które są wykorzystywane praktycznie w każdym współczesnym opracowaniu historycznym. W czasie II wojny światowej podjął pracę w Górnośląskiej Bibliotece Krajowej (Oberschlesische Landesbibliothek Beuthen-Kattowitz), a następnie w Instytucie Badań nad Górnym Śląskiem (Institut für Oberschlesische Landesforschung) w Katowicach. W 1948 roku został aresztowany pod zarzutem działania na szkodę Państwa Polskiego w okresie okupacji i skazany na sześć lat więzienia, z którego został zwolniony warunkowo w 1952 roku. W następnych latach pozbawiony możliwości zatrudnienia, dzięki wsparciu Kościoła mógł kontynuować owocnie swoje prace badawcze.

Joanna SzczepańczykJózefa Okoniewska - archiwistka Archiwum Książąt Pszczyńskich

Szkic biograficzny Józefy Okoniewskiej (1892-?) mało znanej postaci wśród archiwistów działających na Górnym Śląsku przed 1939 rokiem. Była archiwistką zatrudnioną w Archiwum Państwowym w Poznaniu przy inwentaryzacji dóbr krotoszynskich. W latach 1935-1939 przy współpracy z dr Kazimierzem Kaczmarczykiem i Ludwikiem Musiołem opracowywała zasób archiwum książąt pszczyńskich.

Tomasz Hajewski, Mirosław WęckiDr Karl G. Bruchmann jako zwierzchnik niemieckiej służby archiwalnej na Górnym Śląsku w latach 1939-1943

Dr Karl G. Bruchmann był bardzo znaną postacią w świecie niemieckiej archiwistyki po roku 1945. Pełnił m.in. w latach 1961-1967 funkcję dyrektora Bundesarchiv w Koblencji. W oparciu o bogato zachowane w katowickim Archiwum materiały źródłowe, w tym akta personalne K.Bruchmanna, została przedstawiona jego biografia, ze szczególnym uwzględnieniem lat 1939-1943, kiedy to podlegały mu placówki niemieckiej służby archiwalnej w Katowicach: Staatsarchiv Kattowitz i Archivberatungsstelle Oberschlesien Kattowitz. Jego działalność archiwalna i naukowa w tym okresie została ukazana w świetle jego zaangażowania w działalność NSDAP.

Anna MachejWacław Bandura i Karol Bałon - pierwsi kierownicy cieszyńskiego archiwum

Oddział w Cieszynie Archiwum Państwowego w Katowicach posiada bogaty zasób z okresu od XIV wieku do czasów współczesnych, którego duża część, w tym między innymi akta Komory Cieszyńskiej, została zgromadzona i opracowana dzięki zaangażowaniu pierwszych kierowników Wacława Bandury (1898-1964) i Karola Bałona (1914-1987). Badacze historii Europy Środkowej uzyskali możliwość dostępu do podstawowych źródeł wytworzonych na terenie Śląska Cieszyńskiego a Archiwum stało się znanym i często odwiedzanym przez nich miejscem.

Piotr GreinerProf. dr hab. Jerzy Jaros (1925-1992)

Szkic biograficzny Jerzego Jarosa, w latach 1950-1967 pracownika Archiwum Państwowego w Katowicach, gdzie wyspecjalizował się w opracowywaniu akt gospodarczych. Twórca Oddziału Akt Górniczych funkcjonującego w ramach Archiwum do 1960 roku. Prowadził w tym okresie szeroko zakrojone prace badawcze z archiwistyki i historii górnictwa, które przyniosły mu w 1964 roku stopień naukowy doktora habilitowanego. W latach 1967-1973 pracował w Śląskim Instytucie Naukowym w Katowicach, a od 1973 roku w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach - od 1973 roku profesor tej uczelni. Był twórcą specjalizacji archiwalnej na studiach historycznych w Uniwersytecie Śląskim i od 1981 roku kierownikiem Zakładu Archiwistyki i Nauk Pomocniczych Historii.

Zbigniew Kiereś"Bij, zabij tego skurwego syna polskiego". Przyczynek do kwestii świadomości narodowej na Górnym Śląsku w XVII wieku

Autor podejmuje problematykę świadomości narodowej na Górnym Śląsku w XVII wieku. Wychodząc od zarejestrowanych w początku tegoż wieku deklaracji wrogości wobec Polaków stara się, poprzez analizę wypowiedzi i udokumentowanych postaw, głównie szlacheckich, wyodrębnić czynniki kształtujące świadomość narodową w tym okresie i określić jej ówczesny stan; a następnie odtworzyć w tym kontekście mechanizmy wytwarzania się odpowiednich postaw Ślązaków wobec Rzeczypospolitej i Polaków. W konkluzji autor dochodzi do wniosku, że wspólnota etniczna i językowa nie stanowiły wystarczającej podstawy do wytworzenia się polskiej świadomości narodowej; kilkuwiekowa przynależność do państwa czeskiego, z wszelkimi tego konsekwencjami, sprzyjała raczej wytworzeniu się więzi państwowo-narodowej z Koroną św. Wacława, połączonej z silnym poczuciem własnej śląskiej odrębności. Stosunki z Polską i Polakami kształtowały się na różnych płaszczyznach i przynosiły doświadczenia tak pozytywne, jak negatywne, zróżnicowane więc były także tworzące się na ich gruncie postawy; stan i charakter bazy źródłowej nie pozwalają jednak na określenie ich zasięgu społecznego.

Zdzisław JedynakAkta Górnośląskiej Spółki Brackiej w Gliwicach (Reichsknappschaft - Bezirkknappschaft Oberschlesische Knappschaft zu Gleiwitz) z lat 1922-1945

Artykuł stanowi kontynuację tekstu opublikowanego w poprzednim tomie "Szkiców Archiwalno-Historycznych" (nr 3, 2007). Kiedy w 1922 roku nastąpił podział Górnego Śląska, miało to wpływ także na zakres działania w zakresie ubezpieczeń dla górników i hutników. Od dnia 1 lipca 1922 roku w miejsce jednej powołano dwie spółki ubezpieczeniowe dla górników i hutników Pierwsza o nazwie "Górnośląska Spółka Bracka w Tarnowskich Górach" obejmowała polską, a druga "Oberschlesische Knappschaft zu Gleiwitz" niemiecką część tego obszaru. Potem dokonano podziału majątku, a w tym także akt. Akta spółki gliwickiej stanowią więc odzwierciedlenie czasu, w którym istniała, to znaczy normalnego funkcjonowania do końca lat dwudziestych, kryzysu gospodarczego lat 1929-1932 i represyjnej dyktatury hitlerowskiej (1933-1945). Stanowią więc one cenne źródło dla poznania polityki gospodarczej, społecznej i historii opieki medycznej w niemieckiej części Górnego Śląska w latach 1922-1945.

Andrzej KołodziejPrzemysł tarnogórski w świetle materiałów archiwalnych przejętych do Archiwum Państwowego w Katowicach w latach 2004-2008

Zasób Archiwum Państwowego w Katowicach wzbogacił się w ostatnim okresie czasu o materiały archiwalne przejęte z kilku tarnogórskich zakładów przemysłowych. W przypadku dokumentacji wytworzonej przez: Zakłady Mechaniczne "Zamet" oraz Tarnogórską Fabrykę Urządzeń Górniczych "TAGOR", powodem przejęcia była prywatyzacja ich wytwórców. W przypadku natomiast Zakładów Chemicznych "Tarnowskie Góry", powodem przejęcia dokumentacji była likwidacja zakładu. Proces przejmowania materiałów archiwalnych z tarnogórskich zakładów przemysłowych nie zakończył się w 2008 roku W najbliższej przyszłości wygasają bowiem umowy użyczenia materiałów archiwalnych, które Archiwum Państwowe w Katowicach podpisało z Zakładami Aparatury Chemicznej "Chemet" S.A. w Tarnowskich Górach oraz Fabryką Sprzętu Ratunkowego i Lamp Górniczych "Faser" S.A. w Tarnowskich Górach.

Adam Dudek, Sławomira KrupaBrakowanie akt Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w świetle doświadczeń Archiwum Państwowego w Katowicach

Artykuł opisuje metodykę opracowania i problemy brakowania akt Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej po przejęciu ich w 1990 roku przez archiwa państwowe. Całość problemu ujęta jest na przykładzie Archiwum Państwowego w Katowicach, w zasobie którego przechowywanych jest ok. 2 kilometrów bieżących tej dokumentacji.

Materiały

Paweł HudzikWybór materiałów źródłowych do historii Rady Filialnej Miasta Zatora i Jego Okręgu z 1848 roku

W ramach badań nad okresem Wiosny Ludów w kontekście historii regionalnej przygotowano wybór materiałów źródłowych do dziejów Rady Narodowej w Zatorze z 1848 roku, przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Oświęcimiu. W tekście opublikowano najciekawsze materiały źródłowe wytworzone przez Radę filialną Miasta Zatora i Jego Okręgu. Większą część materiału źródłowego stanowią protokoły z posiedzeń Rady. Zamieszczono również sprawozdania dotyczące "stanu umysłów" obywateli Zatora oraz jego okolic sporządzone przez członków Rady na jej polecenie. Wspomniane sprawozdania, pomimo swej oczywistej subiektywności, wydają się być szczególnie interesującym i unikalnym źródłem historycznym.

Mirosław Węcki"Juden sind hier unerwünscht" - materiały do dziejów zabrzańskich Żydów w aktach zespołu Kierownictwo Powiatowe NSDAP w Zabrzu

"Kwestia żydowska" zajmowała poczesne miejsce w ideologii i programie ruchu nazistowskiego. Przejęcie przez NSDAP władzy w Niemczech w roku 1933 stworzyło warunki dla realizacji jej antysemickich zamierzeń. Partia była zaangażowana w kolejne akcje antyżydowskie i chociaż przeprowadzenie "ostatecznego rozwiązania" przypadło usamodzielnionej SS, to rola NSDAP w procesie przygotowania i realizacji zagłady Żydów była bardzo istotna. Zachowane akta zabrzańskiej NSDAP ilustrują antyżydowskie działania partii nazistowskiej na przykładzie losów Żydów w Zabrzu. 

Sprawozdania

Piotr GreinerSprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2007 rok

W 2007 roku Archiwum Państwowe w Katowicach obchodziło 75-lecie swojego istnienia, czemu towarzyszyła okolicznościowa wystawa oraz wydawnictwa, w tym Informator o zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach. 1 kwietnia 2007 roku rozpoczęto realizację projektu "Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego" finansowanego ze środków Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Gospodarczego. Projekt dotyczy zabezpieczenia, konserwacji i digitalizacji zasobu cieszyńskiego oddziału Archiwum. W 2007 roku rozpoczęła również działalność w Archiwum Pracownia Masowego Odkwaszania Papieru - jedna z czterech takich w archiwach państwowych w Polsce. Archiwum przejęło do swojego zasobu 431,59 mb archiwaliów, na które złożyło się 115 zespołów liczących 39.975 j.a., co zwiększyło jego zasób ogółem do 4649 zespołów liczących 19 218 mb i 1 810 576 jednostek inwentarzowych. Zostało opracowanych całkowicie przez archiwistów katowickich 61 zespołów liczących 23 509 j.i. o rozmiarze 236,3 mb.

Katarzyna Słysz-SzczuckaSprawozdanie z jubileuszu 75-lecia istnienia Archiwum Państwowego w Katowicach

W listopadzie 2008 roku Archiwum Państwowe w Katowicach obchodziło rocznicę 75-lecia istnienia. Uroczyste obchody rocznicy zbiegły się z otwarciem pracowni masowego odkwaszania papieru, która powstała w katowickim archiwum dzięki wieloletniemu programowi odkwaszania archiwaliów. Została również przygotowana bardzo ciekawa, ponadczasowa wystawa "Był sobie dokument..." a także zaprezentowany dorobek naukowy pracowników Archiwum. Sprawozdanie opisuje przebieg uroczystości, które miały miejsce 7 grudnia 2008 roku.

Tamara Domanik, Katarzyna KwaśniewiczRatowanie w skali masowej zagrożonych polskich zbiorów archiwalnych i bibliotecznych realizowanego przez Archiwum Państwowe w Katowicach w ramach Wieloletniego Programu Rządowego Kwaśny Papier

Wprowadzone w XIX wieku zmiany technologiczne w produkcji papieru zaowocowały pogorszeniem się jego jakości. Maszynowo produkowany papier uległ z czasem zakwaszeniu - stał się kruchy i łamliwy. W trosce o zbiory archiwalne i biblioteczne ustanowiono na lata 2000-2008 Wieloletni Program Rządowy "Kwaśny Papier", którego celem jest ratowanie na skalę masową zagrożonych destrukcją archiwaliów i książek. W ramach programy w 2007 r. uruchomiona została w Archiwum Państwowym w Katowicach pracownia masowego odkwaszania papiery, gdzie za pomocą urządzenia C900 firmy Neschen odkwaszane są XIX i XX - wieczne archiwalia.