Miasto tworzą ludzie różni od siebie, nie zaś podobni

Jak z osady, później wsi Sosnowice powstało miasto Sosnowiec w świetle wybranych dokumentów z zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach

Nawet najstarsi, żyjący obecnie mieszkańcy Sosnowca urodzili się, gdy Sosnowiec był już miastem. Mija właśnie 120 lat, kiedy to osadę przemysłową leżącą w zaborze rosyjskim jaką był Sosnowiec na przełomie XIX i XX w. car Mikołaj II podniósł do rangi miasta ukazem z 10 czerwca 1902 r.

Proces dochodzenia do miejskości nie był jednak procesem łatwym ani krótkim. W początkach swoich dziejów Sosnowiec nie był nawet samodzielną wsią. Przełomowym momentem dla Sosnowca, osady młyńskiej nad Brynicą, było zbudowanie i uruchomienie w 1859 r. dworca kolejowego w związku z budową kolei warszawsko-wiedeńskiej. Pierwsza linia tej kolei zbudowana została w latach 1845-1848, doprowadzono ją do stacji Granica (dzisiejsze Maczki). W 1858 r. postanowiono połączyć Warszawę ze Śląskiem i Zagłębiem Dąbrowskim. W 1859 r. oddano do użytku dworzec kolejowy w Sosnowicach Warszawskich – bo tak przejściowo nazywano Sosnowiec, który stał się stacją graniczną. Przy dworcu zbudowano komorę celną.

Te dwa budynki: dworzec i komora celna, oprócz tego ,że przyczyniły się do powstania miasta, kilkadziesiąt lat później stały się miejscem romantycznej historii. To tu poznali się Apolonia Chałupiec znana jako Pola Negri, aktorka i hrabia Eugeniusz Dąbski, naczelnik straży celnej w Sosnowcu. Ich ślub odbył się w Sosnowcu w 1919 r. 

Drugim czynnikiem miastotwórczym był rozwój przemysłu. Wprawdzie już od początku XIX w. zaczęły powstawać tu pierwsze zakłady przemysłowe, jednak dopiero po wybudowaniu kolei Sosnowiec znalazł się na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych wschód-zachód i północ-południe i „świat stanął przed miastem otworem”. Sosnowiec w II poł. XIX w. zaczął zmieniać się ze wsi jaką stał się oficjalnie w 1864 r. w największe zbiorowisko ludzkie Zagłębia Dąbrowskiego. Po wybudowaniu dworca kolejowego i połączeniu ze Śląskiem i Cesarstwem, teren Sosnowca stał się obiektem zainteresowania przemysłowców, głównie niemieckich. Wokół stacji kolejowej powstała osada, nazwano ją Nowy Sosnowiec, która zdominowała okoliczne osiedla takie jak Pogoń, Sielec, Środula czy Stary Sosnowiec. Wejście kapitału zagranicznego spowodowało rozwój przestrzenny osady. W Milowicach, Pogoni czy Sielcu powstawały duże zakłady przemysłowe, huty, kopalnie, zakłady włókiennicze, metalowe, wokół nich osiedla robotnicze, szpitale, szkoły, łaźnie czy sklepy. Stawały się one samodzielnymi organizmami.

Przykładem Gwarectwo Hrabia Renard, na terenie którego jeszcze przed powstaniem miasta znajdowała się szkoła. Na terenach Gwarectwa zbudowano także jeszcze przed powstaniem miasta w 1897 r. gmach teatru, obok zbudowano drugi teatr, tzw. letni, dziś już nieistniejący. Ale gmach wybudowany w 1897 r dał  początek dzisiejszemu Teatrowi Zagłębia. Teatr obchodzi w tym roku 125 lecie, a więc jest starszy niż samo miasto.

Starszy od Sosnowca o niespełna miesiąc jest najsłynniejszy Sosnowiczanin Jan Kiepura, słynny „chłopak z Sosnowca”, który przyszedł na świat 16 maja 1902 r. Natomiast jeden z pierwszych o ile nie pierwszy obywatel, który urodził się w Sosnowcu jako mieście przyszedł na świat 13 czerwca 1902 r. Od 1897 r. rozpoczęły się zabiegi na rzecz przekształcenia Sosnowic (nazwa Sosnowice używana była zamiennie z nazwą Sosnowiec) w miasto. Odbywały się zebrania miejscowości Sosnowice, Ostra Górka, Pogoń i Sielec (Sielce). Mieszkańcy tychże wyrażali wolę połączenia oraz zobowiązali się do pokrycia wydatków finansowych związanych z powstaniem miasta. Kwota wynosiła 200 tys. rubli. Mieszkańcy nie byli w stanie zgromadzić takiej sumy, zagwarantowali to sosnowieccy przemysłowcy i handlowcy. W latach 1898-1902 krążyła korespondencja  między inicjatorami przekształcenia a kancelarią naczelnika powiatu będzińskiego Danilczuka, gubernatora piotrkowskiego Millera, generał gubernatora warszawskiego i ministra spraw wewnętrznych w Petersburgu. Aby zyskać przychylność cara zaproponowano aby miastu nadać nazwę  Nikołajograd. Ostatecznie do tego nie doszło ale wezwanie św. Mikołaja otrzymała zbudowana kilka lat później cerkiew. Sprawę opóźniały władze lokalne, Danilczuk i Miller, którzy wstrzymywali przesyłanie pism do władz wyższych, obawiając się utraty łapówek. Opieszałość władz rosyjskich wyjaśniano w gazetce „Górnik”, nr 2 z 1897 r w której czytamy: „wiadomo, że zamiana Sosnowca, Sielec i Dąbrowy na miasto dla wszystkich jest pożądaną, bo pominąwszy, że carscy urzędnicy tak czy owak kraść będą, jednak urządzenia miejskie przydałyby się(..) Tymczasem naczelnik powiatu będzińskiego [Mikołaj] Danilczuk do spółki z gubernatorem [Konstantym] Millerem sprawę odwleka. W Piotrkowie ugrzęzła i nawet do Warszawy jej nie posyłają.” Mimo takich działań Miller został w 1904 r honorowym obywatelem Sosnowca.

Długo czekano na tę decyzję, ostatecznie car Mikołaj II podpisał dokument 10 czerwca 1902 r. Władze miejskie ukonstytuowały się dopiero za kilka miesięcy. Oficjalne otwarcie Magistratu odbyło się 24 stycznia 1903 r. Pierwszym Prezydentem miasta został powołany przez władze rosyjskie Rosjanin Aleksander Sofronow. Na honorowych radców miejskich powołani zostali przemysłowcy: H. Diethel, F Schön, S. Reicher, L. Mauve.

Obszar Sosnowca po uzyskaniu praw miejskich wynosił 1875 ha i obejmował osady: Stary Sosnowiec, Nowy Sosnowiec, Pogoń, Sielec, Kuźnicę, Środulę, Ostrą Górkę, Radochę. Ludność miasta liczyła w 1902 r. około 60 tysięcy. W 1904 r Magistrat Sosnowca ogłosił konkurs na opracowanie herbu miasta. Nadesłano około 20 projektów, ostatecznie władze rosyjskie zaakceptowały herb przedstawiający: połączenie rzek Czarnej i Białej Przemszy przy granicy trzech państw Rosji Prus i Austrii, przekrój ziemi z warstwą węgla kamiennego oraz młot i mur – emblemat produkcji fabrycznej.

Miasto, tak jak wcześniej używało zamiennie nazw Sosnowice i Sosnowiec. Ostatecznie uchwałą Rady Miejskiej z 17 czerwca 1920 r. postanowiono używać tylko nazwy Sosnowiec. Nadanie praw miejskich Sosnowcowi to ewenement. Był to pierwszy po powstaniu styczniowym i represjach (w postaci odbierania praw miejskich wielu miejscowościom) przypadek uzyskania carskiego dokumentu nadającego prawa miasta osadzie na terenie Królestwa Polskiego. W 1906 r. udało się to jeszcze Puławom.

„Miasto tworzą ludzie różni od siebie, nie zaś podobni” powiedział Arystoteles. W przypadku Sosnowca to się jak najbardziej sprawdza. Do powstania miasta przyczynili się zarówno ludność robotnicza pochodzenia polskiego, żydowskiego jak i urzędnicy rosyjscy, przemysłowcy niemieccy, francuscy, polscy. Zgodnie w nim żyli zarówno katolicy, jak i ewangelicy, prawosławni , żydzi. Sosnowiec od początku charakteryzował się wielokulturowością, wielojęzycznością i wielowyznaniowością i taki pozostał. W początkach istnienia miasta, w 1904 r honorowe obywatelstwo Sosnowca uzyskał Rosjanin, były gubernator piotrkowski Konstanty Miller. W latach trzydziestych XX wieku ówczesne władze Sosnowca przyznały ten tytuł w 1935 r marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu a w 1937 r marszałkowi Edwardowi Rydzowi Śmigłemu.

 „Sosnowiec łączy” taki napis towarzyszy współczesnemu logo Sosnowca. Sosnowiec łączy już 120 lat.

Materiały ilustracyjne ze zbiorów archiwalnych Archiwum Państwowego w Katowicach z zespołów: 12/776 Akta miasta Sosnowiec, 12/843 Gwarectwo Hrabiego Renard w Sosnowcu, 12/808 Zbiór fotografii Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Będzinie, 12/180 Zbiór fotografii i rycin.

Tekst i wybór materiałów: Grażyna Słotwińska-Sas

Opracowanie graficzne fotografii: Ewelina Kisiel