Publikacje | Katalogi wystaw

Katalog wystawy: U źródeł Wisły

A. Macek, K. Ścisło
Katowice 2018

W dniu 22 czerwca 2016 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę ustanawiającą rok 2017 Rokiem Rzeki Wisły. Jest to wspaniała okazja do uhonorowania królowej polskich rzek w postaci wystawy, prezentującej najciekawsze materiały archiwalne z zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach.

Za początek Wisły uznaje się połączenie spływających ze stoków Baraniej Góry dwóch potoków, Białej i Czarnej Wisełki z potokiem Malinka. Legenda głosi natomiast, że władca gór zachodnich Beskid, miał dwie córki, Białkę i Czarnochę, opiekujące się wodami i rybami. Uprowadzone przez Czantora, wysyłały fale, zwane wyszła lub Wisła, które przemierzając polską ziemię, docierały do Bałtyku.

Spośród bogatych materiałów kartograficznych dotyczących Wisły, na szczególną uwagę zasługuje mapa Dvcatvs Oswieczensis, et Zatoriensis, Descriptio z roku 1563 [1584] autorstwa  Stanisława Porębskiego oraz mapa Andreasa Hindenberga z roku 1636, przedstawiająca Wolne Państwo Stanowe Pszczyńskie. 

W wyniku I rozbioru Polski, na odcinku od Zarzecza do ujścia Przemszy, Wiśle przypadła rola granicy państwowej pomiędzy Prusami a Austrią. Dopiero w roku 1922, po włączeniu części Górnego Śląska w granice państwa polskiego, Wisła w całości znalazła się na terytorium Polski. W tym samym czasie Rząd Polski wprowadził istotną Ustawę wodną, będącą pierwszym krokiem do przeprowadzenia prac regulacyjnych na Wiśle. Materiały archiwalne przechowywane w katowickim Archiwum pozwalają na prześledzenie całości procesu regulacji niektórych odcinków górnego biegu Wisły, począwszy od próśb okolicznych mieszkańców o prace regulacyjne, przez projekty, szkice sytuacyjne i wykazy niezbędnych materiałów, aż do planów uregulowanych już części rzeki. Dotyczy to również budowy sztucznego jeziora na Wiśle pod Goczałkowicami w latach 1950–1955. Zbiornik, oddany do użytku 21 lipca 1956 roku, spełnia kilka  podstawowych zadań, między innymi zaopatruje w wodę aglomerację śląską oraz zapewnia ochronę przeciwpowodziową. Niezbędnym elementem regulacji Wisły była budowa mostów i kładek. We wrześniu 1925 roku rozpoczęto budowę żelazobetonowego mostu drogowego pod Goczałkowicami. Most powstał w celu zapewnienia stałej komunikacji na linii Katowice-Bielsko, którą wówczas uniemożliwiały częste wylewy Wisły na tym terenie. W aktach międzywojennego Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, przechowywanych w tutejszym zasobie, znajduje się ciekawy album, zawierający fotografie z przebiegu prac budowlanych tej konstrukcji.

Rzeka Wisła posiada wyjątkowe znaczenie w gospodarce Polski. Służy jako źródło wody pitnej, bogaty rezerwuar ryb i zwierząt oraz przyczynia się do intensyfikacji produkcji rolnej. Z uwagi na swą rolę komunikacyjną, w okresie II Rzeczypospolitej rozpoczęto projektowanie arterii węglowej wykorzystującej Wisłę jako drogę wodną. Archiwum posiada plany budowy kanałów żeglownych Odra-Wisła, włączających górnośląskie Zagłębie Węglowe w polską sieć dróg wodnych.

Źródła Wisły znajdują się w bardzo malowniczym i atrakcyjnym turystycznie Beskidzie Śląskim. Koniec XIX i początek XX wieku to okres, kiedy w lasach wiślańskich bawiła się arystokracja austriacka, w tym przedstawiciele rodu Habsburgów, właścicieli Komory Cieszyńskiej. W 1893 roku niemiecka inteligencja założyła towarzystwo o charakterze turystycznym i sportowym o nazwie Beskidenverein. Polska turystyka górska pierwsze kroki stawiała dopiero na początku XX wieku, kiedy to 6 marca 1910 roku powstało Cieszyńskie Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid”. Spośród atrakcji turystycznych na szczególną uwagę zasługuje pętla beskidzka i pszczyńska Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego, w skład którego wchodzą między innymi: pałacyk myśliwski Habsburgów w Wiśle, drewniany kościół pod wezwaniem Znalezienia Krzyża Świętego w Wiśle Głębcach, drewniana kapliczka przy Zamku Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na Zadnim Groniu oraz Enklawa Architektury Drewnianej w Wiśle przy Muzeum Beskidzkim.

Główną atrakcją turystyczną miasta Wisła jest górska rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybudowana w latach 1928–1931 na polecenie ówczesnego wojewody śląskiego dr. Michała Grażyńskiego. Obecnie kompleks składa się z Zamku, Zamku Dolnego, Gajówki oraz kaplicy pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej, którą wybudowano jeszcze za czasów habsburskich, w 1909 roku. Zamek w Wiśle jest trzecią po Belwederze i Pałacu Prezydenckim rezydencją Prezydenta Polski. Szczególnym uhonorowaniem rzeki Wisły było wybudowanie "Pomnika Źródeł Wisły", odsłoniętego w 1937 roku podczas Święta Gór przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Współczesny pomnik, którego odsłonięcie nastąpiło w 2014 roku przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego jest repliką oryginału, gdyż rzeźba z 1937 roku została zniszczona przez Niemców podczas II wojny światowej.

Rzeka Wisła w materiałach archiwalnych Archiwum Państwowego w Katowicach obecna jest w zespołach administracji państwowej i samorządowej, przedsiębiorstw państwowych oraz zasobie kartograficznym.