Katalog wystawy: Rok 1918 na Śląsku Cieszyńskim i w zachodniej Galicji w zasobie archiwalnym oddziałów w Bielsku-Białej i Cieszynie Archiwum Państwowego w Katowicach
P. Hudzik, A. Machej
Katowice 2018
Wystawę Rok 1918 na Śląsku Cieszyńskim i w zachodniej Galicji przygotowano prawie wyłącznie w oparciu o zasób oddziałów w Bielsku-Białej i Cieszynie Archiwum Państwowego w Katowicach. Na wystawie przedstawiono podstawowe fakty odnoszące się do tworzenie się organów władzy odradzającego się polskiego organizmu państwowego na terenie pogranicza dwóch krajów koronnych odchodzącej ze sceny historycznej monarchii austro-węgierskiej: Śląska Austriackiego i Galicji. Chodzi o ziemie historycznego księstwa cieszyńskiego i powiaty zachodniej Galicji, które różniły dzieje polityczne, gospodarcze i kulturalne. Ścierały się na nich i nakładały na siebie różne zjawiska cywilizacyjne, między innymi przemieszanie etniczne zamieszkujących te tereny społeczności, różnorodność wyznaniowa i kulturowa oraz znaczne różnice w poziomie życia materialnego mieszkańców. Ze względu na ograniczoną możliwość ekspozycji, jak również zawartość spuścizny archiwalnej przechowywanej w archiwach w Bielsku-Białej i Cieszynie wystawa operuje raczej symbolami niż pełną opowieści faktograficzną dotyczącą przełomowej dla Polski epoki.
Kwerendą objęto przede wszystkim zasób archiwalny i biblioteczny pochodzący z pierwszego okresu kształtowania się niepodległego państwa polskiego, kiedy w Cieszynie funkcjonowały własne organy ustawodawcze i władze naczelne: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i Rząd Krajowy Księstwa Cieszyńskiego, a na terenie zachodniej Galicji Polska Komisja Likwidacyjna.
Poza tym skorzystano z archiwaliów będących pozostałością po organach administracji samorządowej i państwowej działających na terenie ówczesnych powiatów: bialskiego, bielskiego, cieszyńskiego, frysztackiego, oświęcimskiego, wadowickiego, suskiego i żywieckiego. W pierwszej kolejności kwerendę przeprowadzono w zespołach, gdzie potencjalnie można by się spodziewać wielu informacji dotyczących spraw odzyskiwania niepodległości w 1918 roku, czyli w aktach zespołów magistratów w Białej, Bielsku, Cieszynie, Jordanowie, Makowie, Oświęcimiu, Skoczowie, Wadowicach, Zatorze i Żywcu, w aktach gmin wiejskich z terenów wyżej wymienionych powiatów, jak również w aktach starostw powiatowych w Białej, Bielsku i Cieszynie. Niestety wyniki poszukiwań w archiwaliach organów powiatów, miast i gmin okazały się dość skromne, sięgnięto więc dodatkowo po pomocniczy materiał z instytucji szkolnych i kulturalnych. Również w tych archiwaliach temat przełomu niepodległościowego w 1918 roku poruszany jest raczej symbolicznie i zawiera się najczęściej w krótkich notatkach kronikarskich. Natomiast cenne i ciekawe uzupełnienie stanowią materiały aktowe i ikonograficzne, zawarte w zbiorach i spuściznach osób prywatnych.
W katalogu znalazła się tylko niewielka część materiałów prezentowanych na wystawie. Obrazują one okres Wielkiej Wojny, kiedy to tworzyły się Legiony Polskie i działały organizacje „Sokoła”, a miejscowa ludność borykała się z trudnościami życia codziennego. Przedstawiono materiały z okresu odradzania się Rzeczypospolitej na tych terenach jesienią 1918 roku, w szczególności związane z powstaniem i działalnością Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego i Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie oraz tworzeniem Wojska Polskiego i sił porządkowych. Ukazano także wybrane obrazki z życia codziennego dotyczące między innymi szkolnictwa, gospodarki, zaopatrzenia, zdrowia i stosunków wyznaniowych. Na zakończenie wybrano materiały związane z wyłonieniem demokratycznych samorządowych władz gminnych i powiatowych oraz naczelnych organów władzy państwowej.