Jak powstawał Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach, 1965-1967
W noc z 2 na 3 maja 2021 roku przypada setna rocznica wybuchu III powstania śląskiego. Z tej okazji Archiwum Państwowe w Katowicach przygotowało prezentację o historii budowy Pomnika Powstańców Śląskich w Katowicach. Jednego z najbardziej rozpoznawalnych pomników na Górnym Śląsku, którego trzy skrzydła symbolizują kolejne powstania śląskie. Do prezentacji wykorzystano fotografie i mapy wyłącznie z zasobu Archiwum. Serdecznie zapraszamy do zwiedzania online naszej nowej wystawy: Jak powstawał Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach, 1965-1967.
Zamysł budowy w Katowicach pomnika upamiętniającego uczestników postań śląskich doczekała się realizacji w drugiej połowie lat 60. XX wieku w głównej mierze dzięki staraniom Przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej Jerzego Ziętka. Prace wstępne rozpoczęto w 1964 roku od wyboru odpowiedniej dla monumentu lokalizacji. Rozważano dla niej szereg placów i niezagospodarowanych terenów miejskich, w tym między innymi: plac Dzierżyńskiego (obecnie Sejmu Śląskiego), plac Bolesław Chrobrego, plac Grunwaldzki, skwer obok kościoła św. Piotra i Pawła przy ulicy Mikołowskiej, czy Rów Wełnowiecki przy ulicy Stęślickiego. Ostatecznie za najbardziej odpowiedni uznano fragment dawnego parku dworskiego przy siedzibie Zarządu Dóbr Tiele-Wincklerów, usytuowany u zbiegu ówczesnej ulicy Armii Czerwonej (obecnie Wojciecha Korfantego) i Walentego Roździeńskiego w pobliżu projektowanego Ronda i przebudowywanej części katowickiego śródmieścia. W ramach przygotowań przeniesiono znajdujące się tam groby żołnierzy radzieckich, urządzając dla nich nowy cmentarz wojskowy na terenie Parku Kościuszki. Wyznaczony przez J. Ziętka zespół zajął się także ogólnymi założeniami inwestycji, w tym sposobem wyłonienia odpowiedniego projektu i sprawą oficjalnej nazwy pomnika. Kwestie nazwy rozstrzygnięto na korzyść „Pomnika Powstańców Śląskich”, rezygnując z wcześniejszych propozycji, takich jak: „Bohaterów Powstań Śląskich” lub „Czynu powstańczego”.
Formalnie inicjatywa budowy pomnika poświęconego powstaniom śląskim została zgłoszona 25 kwietnia 1965 roku przez Stołeczny Komitet Frontu Jedności Narodu w Warszawie. Pomnik miał być darem społeczeństwa Warszawy dla mieszkańców województwa katowickiego, symbolem więzów łączących stolicę kraju ze Śląskiem, a jednocześnie wyrazem wdzięczności za ogromny wkład regionu w odbudowę Warszawy. Do realizacji przedsięwzięcia włączył się również Stołeczny Fundusz Odbudowy Stolicy, który przejął zadanie sfinansowania inwestycji. Zleceniodawcy powierzyli Stowarzyszeniu Architektów Polskich i Związkowi Polskich Artystów Plastyków zorganizowanie otwartego, ogólnopolskiego konkursu na koncepcję projektu monumentu wraz z przestrzennym zagospodarowaniem jego otoczenia. Jury konkursowemu przewodniczył marszałek Polski Marian Spychalski, a w jego skład weszli przedstawiciele władz partyjnych i państwowych, Prezydium Stołecznej Rady Narodowej i Stołecznego Komitetu SFOS oraz środowisk twórczych. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło 1 października 1965 roku w gmachu Biblioteki Narodowej. Z 116 nadesłanych prac Jury nagrodziło 3 projekty i przyznało 10 wyróżnień. Najwyżej oceniono dzieło artysty rzeźbiarza Gustawa Zemły i architekta Wojciecha Zabłockiego. Wśród nagrodzonych znalazła się praca przedstawicieli środowiska artystycznego województwa katowickiego Ryszarda Sroczyńskiego i Józef Szostaka.
Po prezentacji projektów w Warszawie, a następnie w Katowicach podjęto decyzję o realizacji wskazanego przez Jury założenia. Podczas opracowania szczegółowej dokumentacji zmodyfikowano pierwotną koncepcję twórców. Ze względów technicznych zmieniono materiał, z którego miały powstać zasadnicze elementy pomnika, zastępując granit odlewami z brązu. Część sugestii, jak na przykład budowa stałej trybuny honorowej została jednak odrzucona głównie z powodów finansowych, na czym zyskał ostateczny kształt monumentu.
Wmurowanie aktu erekcyjnego nastąpiło 3 maja 1966 roku i było jednym z ważniejszych punktów obchodów 45 rocznicy wybuchu III powstania śląskiego. Na zaplanowaną z wielkim rozmachem manifestację przybyli przedstawiciele najwyższych władz państwowych i partyjnych z Edwardem Ochabem, Marianem Spychalskim, Edwardem Gierkiem, Jerzym Ziętkiem i Stanisławem Kociołkiem. W ramach uroczystości pod płytą wznoszonego pomnika umieszczono 21 urn zawierających ziemię z miejsc walk stoczonych przez powstańców śląskich oraz pól bitewnych wojska polskiego. Propagandową wymowę wydarzania podkreślało ślubowanie młodzieży. Tekst przysięgi odczytał powstańczy weteran, a zarazem poseł na Sejm PRL Józef Kwietniewski.
Przygotowanie przez Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych odlewów, a następnie montaż olbrzymiej ważącej około 60 ton, konstrukcji zajęła ponad rok. Odsłonięcie pomnika nastąpiło 1 września 1967 roku. Całość założenia składała się z trzech wznoszących się ku górze skrzydeł symbolizujących trzy śląskie powstania, u podstawy których umieszczono płaski znicz. Najbliższe otoczenie monumentu stanowi rozległy, wyłożony granitem plac, od strony zbiegu alei Korfantego i Roździeńskiego kończący się uformowaną w kształcie półkola skarpą. Zastosowane rozwiązania przestrzenne oraz artystyczny wyraz samych rzeźb sprawił, że bieżące polityka i propaganda nie zdominowały dzieła. Do dnia dzisiejszego pozostaje jednym z symboli Katowic, upamiętniającym przełomowe wydarzenie w XX wiecznej historii Górnego Śląska.
W wystawie wykorzystano następujące materiały:
Album Ogólnopolski Powszechny Konkurs SARP-ZPAP [Stowarzyszenia Architektów Polskich i Związku Polskich Artystów Plastyków] nr 376 na projekt koncepcyjny Pomnika Bohaterów Powstań Śląskich w Katowicach, 1965, AP Katowice, zespół 12/274 Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Zarząd Okręgu w Katowicach, [1937] 1949–1989 [2013].
Album Zdjęcia z budowy Pomnika Powstańców Śląskich, Fotograf Anna Chojnacka, 1967, AP Katowice, zespół 12/274 Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Zarząd Okręgu w Katowicach, [1937] 1949–1989 [2013].
Fotografie dotyczące budowy Pomnika Powstańców Śląskich, 1966-1967, AP Katowice, zespół 12/274 Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Zarząd Okręgu w Katowicach, [1937] 1949–1989 [2013].
Budowa pomnika Powstańców Śląskich w Katowicach – notatki z konferencji u Przewodniczącego, informacje dla Przewodniczącego generała Jerzego Ziętka, 1964-1968, AP Katowice, zespół 12/224 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, sygn. Org. 85.
Budowa pomnika Powstańców Śląskich w Katowicach – wycinki prasowe, 1965-1966, AP Katowice, zespół 12/224 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, sygn. Org. 86.
Odsłonięcie pomnika Powstańców Śląskich. Pobyt Ministra Obrony Narodowej, Marszałka Polski Mariana Spychalskiego w JW [Jednostce Wojskowej] 1499 w Bytomiu [1-2 września 1967 roku], 1967, AP Katowice, zespół 12/224 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, sygn. Org. 87.
[Wmurowanie kamienia węgielnego pod Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach, 3.V.1966 r.], 1966, AP Katowice, zespół 12/224 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, sygn. Org. 1/34.
Bibliografia:
Maciej Fic, Rocznice powstańcze w Polsce Ludowej. „Szkice archiwalno-historyczne”, nr 8 (Numer specjalny Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy-pomniki-rocznice. Pod red. Macieja Fica i Ryszarda Kaczmarka). Katowice 2011.
Andrzej Plewako, Katowickie pomniki. Katowice 1986.
Lech Szaraniec, Moje Katowice. Katowice 2014.
Barbara Szczypka-Gwiazda, Pomniki powstańcze w Katowicach, a problem pamięci historycznej przechowywanej w dziele sztuki. „Szkice archiwalno-historyczne”, nr 8 (Numer specjalny Powstania śląskie w pamięci historycznej. Uczestnicy-pomniki-rocznice. Pod red. Macieja Fica i Ryszarda Kaczmarka). Katowice 2011.
Barbara Szczypka-Gwiazda, Malarstwo, grafika, rzeźba. [W]: Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku. Pod red. Ewy Chojeckiej, Katowice 2004.
Wybór materiałów, tekst: Joanna Sowa, Przemysław Snoch
Kopie materiałów archiwalnych wykonali: Ewelina Kisiel, Michał Mączka
Aneks
Wyniki konkursu
I nagroda:
arch. Wojciech Zabłocki - SARP Warszawa
art. plast. Gustaw Zemła - ZPAP Warszawa
II nagroda:
arch. Rzeźb. Henryk Borys - ZPAP Warszawa
Ryszard Fedorowski - stud. Wydz. Arch. Polit. Warsz.
arch. Józef Łowiński - SARP Warszawa
Ewa Olszewska-Borys - stud. ASP
Marta Wędrowska - stud. Wydz. Arch. Polit. Warsz.
III nagroda:
art. rzeźb. Ryszard Sroczyński - ZPAP Katowice
Arch. Józef Szostak
Dziesięć wyróżnień:
1. art. rzeźb. Antoni Ślenzak – ZPAP Warszawa
2. art. rzeźb. Wincenty Kućma – ZPAP Kraków i arch. Mirosław Dzikiewicz
3. art. plast. Anna Lisowska-Jarnuszkiewicz - ZPAP Warszawa, art. plast. Krystian Jarnuszkiewicz - ZPAP Warszawa, arch. Ewa Palutko-Sembrat - SARP Warszawa i arch. Piotr Sembrat - SARP Warszawa
4. art. plast. Witold Cęckiewicz - SARP Kraków, art. rzeźb. Helena Hussarska - ZPAP Kraków, art. rzeźb. Roman Hussarski - ZPAP Kraków, makieta arch. Maciej Hyła - SARP Kraków, grafika arch. Bernard Drynda - SARP Kraków, grafika Wacław Seruga - stud. Pol. Kraków, zdjęcia arch. Leszek Leśniak - SARP Kraków
5. art. rzeźb. Zbigniew Zabrocki – ZPAP Gdańsk i arch. Henryk Hibner - SARP Gdańsk
6. art. Rzeźb. Jan Maria Jakub – ZPAP Poznań, arch. Janina Szałankiewicz - SARP Poznań, arch. Jerzy Szałankiewicz - SARP Poznań i arch. Jan Kasiński - SARP Poznań
7. art. rzeźb. Bohdan Chmielewski – ZPAP Warszawa
8. art. rzeźb. Józef Kopczyński – ZPAP Poznań i art. plast. Pelagia Wojewoda–Kopczyńska - ZPAP Poznań
9. art. rzeźb. Magdalena Więcek – ZPAP Warszawa
10. art. rzeźb. Józef Potępa – ZPAP Kraków i arch. Tadeusz Wasilewski
Album „Ogólnopolski Powszechny Konkurs SARP-ZPAP [Stowarzyszenia Architektów Polskich i Związku Polskich Artystów Plastyków] nr 376 na projekt koncepcyjny Pomnika Bohaterów Powstań Śląskich w Katowicach”, 1965, AP Katowice, zespół 12/274 Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Zarząd Okręgu w Katowicach, [1937] 1949–1989 [2013].
