Droga do Polski - Plebiscyt i powstania na Górnym Śląsku

Droga do Polski - Plebiscyt i powstania na Górnym Śląsku

W oczekiwaniu na Narodowy Dzień Powstań Śląskich Archiwum Państwowe w Katowicach zaprasza na wystawę internetową o powstaniach i plebiscycie na Górnym Śląsku.

Podpisany w Compiègne 11 listopada 1918 roku rozejm pomiędzy Niemcami i państwami alianckimi zakończył I wojnę światową. Klęska państw centralnych (Niemiec, Austro-Węgier, Bułgarii i Turcji) w znaczący sposób zmieniła polityczną mapę Europy. Rozpad dawnych mocarstw, stworzył warunki do powstania nowych państw narodowych, w tym Polski, która po 123 latach odzyskała niepodległość. Zaistniałe po zakończeniu wojny zmiany, wzbudziły także nadzieję na przyłączenie Śląska do odradzającego się państwa polskiego. Śląska, który od końca średniowiecza przestał przynależeć do Polski, nie zatracił jednak polskiej świadomości, a znacząca część jego mieszkańców zachowała polską mowę. 

Przemówienie Wojciecha Korfantego wygłoszone 25 października 1918 roku w parlamencie niemieckim (Reichstagu), przyczyniło się do reaktywacji oraz wzmożenia działalności polskich organizacji terenie Górnego Śląska. Działające na jego terenie rady ludowe początkowo weszły w skład Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, z której niedługo potem wyodrębniono śląski Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej z siedzibą w Bytomiu. Bytomski Podkomisariat kierował polskim życiem narodowym na Górnym Śląsku, prowadził akcję na rzecz przyłączenia dzielnicy górnośląskiej do Polski, zorganizował bojkot wyborów do sejmu pruskiego i parlamentu niemieckiego. Słał także delegacje na konferencję pokojową w Paryżu, gdzie obradujące zwycięskie państwa miały zadecydować między innymi o kształcie odradzającego się Państwa Polskiego, a tym samym losach Górnego Śląska. Podjęte podczas konferencji próby osłabienia Niemiec i przekazania ich wschodnich prowincji Polsce, spotkały się z ostrym sprzeciwem ze strony polityków, wojskowych i organizacji niemieckich. Ostatecznie przyjęto rozwiązanie kompromisowe. Podpisany 28 czerwca 1919 roku traktat wersalski, zawierał decyzję o przeprowadzeniu na Górnym Śląsku plebiscytu, podczas którego w trakcie powszechnego głosowania zamieszkująca lub pochodząca z tego regionu ludność miała zadecydować, o pozostaniu w państwie niemieckim lub przyłączeniu się do Polski. Wyniki konferencji nie były zadowalające dla obu zainteresowanych stron. Represje i terror ze strony Niemiec, posiadających na tym terenie kontrolę nad administracją cywilną, policją i wojskiem, doprowadziły do wybuchu w 1919 roku polskiego powstania. Przeprowadzone w dniach 17-24 sierpnia I powstanie śląskie, koordynowane przez Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska, zakończyło się klęską. Kolejna fala represji ze strony Niemiec, doprowadziła do ucieczki części powstańców do Polski. W styczniu 1920 roku, po wejście w życie postanowień traktatu wersalskiego, władzę na obszarze plebiscytowym, pod przewodnictwem francuskiego generała Henri le Ronda, przejęła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku z siedzibą w Opolu. Tym samym, na terenie Górnego Śląska, w miejsce niemieckich oddziałów wojskowych, pojawiły się wojska alianckie, francuskie, włoskie i brytyjskie. Celem Komisji i towarzyszących jej wojsk było dopilnowanie prawidłowego przebiegu kampanii plebiscytowej i samego głosowania oraz utrzymanie porządku i spokoju. Polską ludność na Górnym Śląsku reprezentował, utworzony lutym 1920 roku i kierowany przez Wojciecha Korfantego Polski Komisariat Plebiscytowy w Bytomiu, z siedzibą w Hotelu „Lomnitz”. Stronę niemiecką na czele z Kurtem Urbankiem reprezentował Niemiecki Komisariat Plebiscytowy z siedzibą w Katowicach. Zaostrzenie konfliktu polsko-niemieckiego podczas kampanii plebiscytowej doprowadziło do wybuchu 18 sierpnia 1920 roku II powstania śląskiego. Ta akcja zbrojna, zakończona sukcesem strony polskiej, doprowadziła do usunięcie z obszaru plebiscytowego niemieckich organów bezpieczeństwa i zastąpienia ich polsko-niemiecką policją plebiscytową, powołaną na zasadzie parytetu. W przeprowadzonym w dniu 20 marca 1921 roku plebiscycie, 40,3 % uprawnionych do głosowania opowiedziało się po stronie polskiej, a 59,4% po stronie niemieckiej. Niekorzystne dla Polski plany podziału terenu plebiscytowego doprowadziły do wybuchu w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku III powstania śląskiego. Walki, o bardziej korzystny dla Polski przebieg granic, toczyły się od 3 maja do 13 czerwca 1921 roku. W wyniku mediacji alianckiej, dnia 26 czerwca Wojciech Korfanty z niemieckim generałem Karlem Hoeferem podpisali porozumienie o wycofaniu zbrojnych oddziałów obu stron, a ich ewakuacja z zajmowanych terenów została zakończona w dniu 5 lipca 1921 roku. 20 października 1921 roku Rada Ambasadorów zatwierdziła decyzję Ligi Narodów dotycząca ostatecznego podziału Górnego Śląska. Decyzją Rady Ambasadorów została ostatecznie ustalona granica polsko-niemiecka na odcinku górnośląskim. Polska otrzymała 30% terenów plebiscytowych, z 46% mieszkańców. W granicach państwa polskiego znalazł się także olbrzymi potencjał przemysłowy: 72% złóż węgla kamiennego, 53 kopalnie (z ogólnej liczby 67), 10 kopalń cynku i ołowiu (spośród 15) oraz połowa z działających hut żelaza i koksowni. Podział dotyczył jednorodnego, zwartego terytorium miał polityczny charakter, dlatego z przekazaniem przyznanego obszaru wstrzymano się do czasu opracowania przepisów regulujących. Do procesu formalnego przejmowania przyznanych terenów przystąpiono po podpisaniu w Genewie w dniu 15 maja 1922 roku Polsko-Niemieckiej Konwencji w sprawie Górnego Śląska. Konwencja ta, zwana Konwencją genewską, dotyczyła tylko obszaru plebiscytowego i miała obowiązywać przez 15 lat. Regulowała ona wszystkie sprawy (prawne, społeczno-gospodarcze, narodowościowe - zapewniające ochronę praw mniejszości narodowych po obu stronach granicy) wynikające z podziału terytorialnego między Polskę i Niemcy. 

Wystawa składa się z 17 ilustracji prezentujących materiały z zasobu archiwalnego i zbiorów bibliotecznych Archiwum Państwowego w Katowicach.

Na zdjęciu głównym wykorzystano fragment Aktu pamiątkowego objęcia Górnego Śląska przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej. Katowice, 16 lipca 1922 rok (Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół 12/27 Urząd Wojewódzki Śląski w Katowicach, sygn.19)

Autor: Joanna Snoch