Archiwalny wszechświat, czyli wybrane archiwalia dotyczące budowy Planetarium Śląskiego w Chorzowie
4 grudnia 1955 roku miało miejsce oficjalne otwarcie Planetarium Śląskiego w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie. Był to pierwszy i największy tego typu obiekt w Polsce, którego kształt architektoniczny wyraża w sposób czytelny i zapamiętywalny jego przeznaczenie. Jest jednym z pierwszych budynków na świecie tak silnie inspirowanych kosmosem, wyglądem planet i układem astralnym. Do dziś dnia Planetarium Śląskie należy do grona prestiżowych budynków będących trwałym znakiem w przestrzeni Parku a także w przestrzeni całego regionu.
Spiritus movens projektu realizacji Planetarium było Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii z siedzibą w Krakowie, którego jednym z statutowych zadań była popularyzacja wiedzy astronomicznej poprzez zakładanie ludowych obserwatoriów astronomicznych w dużych ośrodkach miejskich. Przedstawiciele Zarządu Głównego wspomnianego Towarzystwa wystąpili w 1952 roku do Komitetu Budowy Wojewódzkiego Parku Kultury z propozycją budowy takiego obiektu na terenie zakładanego parku. Jednak dopiero ustanowienie przez światową Radę Obrońców Pokoju roku 1953 jako Roku Kopernikowskiego stało się bezpośrednim bodźcem aktywującym przedstawicieli władz wszystkich szczebli do podjęcia konsekwentnych działań dla realizacji tegoż projektu. Organizacyjnie Planetarium powstawało jako placówka dydaktyczna Pałacu Młodzieży im. Bolesława Bieruta w Katowicach i to Komitet Budowy Pałacu Młodzieży zgłosił do Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego w Warszawie wniosek inwestycyjny na budowę planetarium i obserwatorium astronomicznego na rok 1953.
Zanim przystąpiono do prac projektowych skoncentrowano się na dwóch aspektach: estetycznym, czyli wyborze lokalizacji dla podkreślenia monumentalności obiektu oraz kwestiach bezpieczeństwa wynikających z prowadzonej w okolicach Parku eksploatacji górniczej. W pierwszej kwestii przedstawiciele Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii i Komitetu Budowy Parku Wojewódzkiego jednoznacznie uznali za stosowny wybór najwyższego wzniesienia w Parku, czyli Góry Parkowej, liczącej w najwyższym punkcie 320 m n.p.m. W drugiej kwestii niezbędnym okazały się ekspertyzy przeprowadzone na polecenie władz górniczych. W oparciu o opinie prof. dr inż. Franciszka Wasilkowskiego oraz prof. dr. inż. Witolda Budryka koniecznym okazało się zastosowanie specjalnego fundamentowania dla kopuły w postaci skrzyni żelbetowej niwelującej ewentualne ruchy terenu.
Kolejnym etapem programu budowy Planetarium było opracowanie założeń technicznych projektu obiektu uwzględniającego również szczegółową organizację przestrzeni parkowej wokół budynku. Zadanie to powierzono krakowskiemu architektowi, wychowankowi Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej, inżynierowi Zbigniewowi Solawie, który w płynny i plastyczny sposób urealnił oczekiwania decydentów.
Zgodnie z pierwotną koncepcją autora projekt oparto na układzie pierścienia, w którym centralna bryła została przykryta kopułą i otoczona trzema wieżami obserwatorium. Największa i najmocniejsza część projektowanej bryły winna zostać usytuowana w osi alei dojazdowej, a podejście do części centralnej, szeregiem stopni potęgować miały wrażenie dominanty w Parku Kultury. Architektoniczne oddziaływanie obiektu wspomagało odpowiednie ukształtowanie ogrodowe. Ten fragment Parku miał spełniać równocześnie funkcje dydaktyczne poprzez wkomponowanie takich elementów jak zegar słoneczny, amfiteatr dla obserwacji gwiazd pod gołym niebem czy park rzeźb.
Wewnątrz budynku przewidziano reprezentacyjny westybul, foyer biegnące dookoła planetarium, bibliotekę z oddzielną czytelnią, pomieszczenia naukowo-badawcze, pomieszczenia administracyjno-biurowe oraz pomieszczenie techniczne. W przylegających do głównego budynku wieżach zaplanowano również stację sejsmograficzną (wieża A), muzeum astronomiczno-geologiczne (wieża B) oraz obserwatorium astronomiczne (wieża C).
Centralnym pomieszczeniem miała być sala pokazowa z miejscem dla 400 osób, na środku której umieszczone zostało najważniejsze urządzenie Planetarium: najnowocześniejszy w tym czasie projektor wyprodukowany przez Zakłady Carla Zeissa w Jenie. Pozwalał on wyświetlić na sferycznym niebie ponad 8000 gwiazd. Aby zamówić taką aparaturę konieczna była zgoda Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego na przyznanie środków finansowych, a czas realizacji zamówienia wynosił około dwóch lat. Oprócz projektora w Zakładach Zeissa zamówiono również refraktor, który później wykorzystano w obserwatorium.
Inwestorem centralnym przedsięwzięcia zostało Ministerstwo Oświaty, inwestorem naczelnym Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, zaś inwestorem głównym pozostawał Komitet Budowy Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku. Prace konstrukcyjne ruszyły w lipcu 1953 roku. Wykonawstwo prac budowlanych zostało zlecone Stalinogrodzkiemu Przemysłowemu Zjednoczeniu Budowlanemu, natomiast obrotowa kopuła obserwatorium astronomicznego wykonana została w konstrukcji stalowej przez Chrzanowskie Zakłady Przemysłu Terenowego.
Nie wszystkie założenia pierwotnego projektu udało się zrealizować. Powstała jedynie jedna wieża, w której znajduje się obserwatorium astronomiczne, ale nie zastosowano w niej ruchomej podłogi. Części projektu uruchamiano etapami: stację sejsmologiczną uruchomiono w 1959 roku, a obserwatorium klimatologii i meteorologii w 1963 roku.
Okrojenie zamysłu projektanta, spowodowane różnymi czynnikami, nie wpłynęło na wartości dydaktyczno-naukowe instytucji, powstała placówka, która przez kolejne dekady przybliżała mieszkańców regionu do gwiazd.
Od połowy 2018 r. trwa modernizacja i rozbudowa Planetarium. Prace planowano zakończyć z końcem 2021 r. Ostatecznie zapowiada się, że zostaną ukończone w połowie 2022 r. Może jest to dobrym pretekstem do prezentacji materiałów archiwalnych tym bardziej, że to najstarsze i największe w Polsce Planetarium jest wpisane od 2013 r. do rejestru zabytków województwa śląskiego.
W zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach materiały archiwalne na temat Planetarium Śląskiego można odnaleźć w takich zespołach jak: Komitet Budowy Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku w Katowicach, Katowickie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego w Katowicach oraz Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach.
Wybór materiałów, tekst: Natalia Kania
Skany materiałów archiwalnych wykonali: Ewelina Kisiel, Cecylia Skwirowska, Michał Mączka
Grafika: Piotr Lis