160. rocznica Powstania Styczniowego epizod II

160. rocznica Powstania Styczniowego

Epizod II 

Kobiety w powstaniu styczniowym

Dzisiaj chcemy przypomnieć o udziale kobiet w powstaniu styczniowym. Kobiet, które brały aktywny udział zarówno podczas przygotowań, jak i w okresie samego powstania styczniowego. Działalność kobiet podczas powstania to głównie służba pomocnicza: zbieranie funduszy, zakup żywności i broni, szycie odzieży, ukrywanie i zajmowanie się rannymi powstańcami, służba kurierska - przenoszenie informacji i przesyłek. Często jednak służba pomocnicza kobiet przechodziła do bezpośredniego udziału w walce zbrojnej. 

Niestety w zasobie tutejszego Archiwum, oprócz jednej wzmianki, brak dokumentacji źródłowej o udziale kobiet w samym powstaniu styczniowym, o ich bohaterskiej postawie dowiadujemy się głównie z materiałów archiwalnych przechowywanych w innych archiwach, pamiętników i literatury oraz prasy. 

Przykładem udziału kobiet w przygotowaniach do powstania na terenie Zagłębia Dąbrowskiego może być dokument mówiący o mieszkance Zagórza – Małgorzacie Szkutnickiej, która 13 lutego 1861 roku została zatrzymana za przenoszenie prochu armatniego z Zagórza do Dąbrowy.

Ryszard Szwed w publikacji Powstanie styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim pisze, że na terenie Zagłębia Dąbrowskiego do najbardziej zaangażowanych w pomoc dla powstańców kobiet, należała Wanda Malczewska, kuzynka stojącego na czele organizacji powstańczej, właściciela majątku w Zagórzu - Jacka Siemieńskiego. Wanda Malczewska zajmowała się służbą pomocniczą dla powstańców na terenie majątku oraz pełniła obowiązki łączniczki między Krakowem a dworem w Zagórzu. Z Jackiem Siemieńskim współpracowała także Helena Czaplicowa, właścicielka apteki w Pilicy, przede wszystkim w organizowaniu kontaktów ze Śląskiem. Za udział w powstaniu została aresztowana i sądzona w Olkuszu mieszkanka Modrzejowa – Waleria Jaworska, a wywieziona na zesłanie do Irkucka wraz z mężem, została mieszkanka Będzina – Borowińska. Z literatury pamiętnikarskiej wiadomo, że pomocy powstańcom udzielały kobiety w Dąbrowie Górniczej, Łazach i Dobiszowicach.

Echa wydarzeń mających miejsce w Królestwie Polskim w 1863 roku, w tym dotyczące udziału kobiet w powstaniu, znalazły swoje odbicie także w przygranicznej prasie niemieckiej, m.in. w „Patschkauer Wochenblatt”. Prasa ta donosiła o tragicznej śmierci kobiet podczas wydarzeń w 1863 roku. Informacja z 5 marca 1863 roku o śmierci czterech kobiet pod Łodzią dotyczyła potyczki pod Dobrą, stoczonej 24 lutego 1863 roku. W boju tym, wraz z oddziałem Józefa Dworzaczka, wzięła udział właścicielka folwarku Radogoszcz Maria Piotrowiczowa. Zginęła od ciosów pik i szabel kozackich bohatersko broniąc oddziałowego sztandaru podarowanego przez łódzkie kobiety. W potyczce pod Dobrą zginęły również trzy towarzyszki Marii Piotrowiczowej: Weronika Wojciechowska – 19-letnia służąca z Byszew, Antonina Wilczyńska – 20-letnia robotnica z Łodzi oraz Katarzyna nieznanego nazwiska. Śmierć czterech bohaterek potyczki pod Dobrą przyczyniła się do wydania 16 kwietnia 1863 roku przez szefa Komisji Wojny Rządu Narodowego zakazu przyjmowania do służby liniowej kobiet, odtąd mogły one pełnić przy oddziałach powstańczych tylko funkcje pomocnicze. Nie zabrakło jednak naśladowczyń bohaterek spod Dobrej, panie zgłaszały się do oddziałów w męskich przebraniach, często wzorem Marii Piotrowiczowej obcinając sobie włosy. Przykładem może być jedna z najbardziej rozpoznawalnych kobiet biorących udział w powstaniu - Anna Henryka Pustowójtówna, adiutantka generała Mariana Langiewicza, córka hrabiny Marianny Kossakowskiej, właścicielki Wierzchowisk koło Lublina i rosyjskiego oficera Trofima Pawłowicza Postowojtowa, wychowana na polską patriotkę. Anna Henryka Pustowójtówna początkowo zaangażowana w działalność pomocniczą, po wybuchu powstania pod pseudonimem Michał Smok przyłączyła się do oddziału generała Mariana Langiewicza. Brała udział w bitwach pod Małogoszczem, Pieskowa Skałą, Chrobrzem i Grochowiskami. Po aresztowaniu przez Austriaków resztę życia spędziła na emigracji. Była na tyle znana, że w niemieckiej prasie znalazła się adnotacja o przeprawie generała Mariana Langiewicza i jego adiutantki przez Wisłę do Galicji oraz o ich aresztowaniu. Prasa niemiecka donosiła także: o barbarzyństwie żołnierzy rosyjskich w stosunku do przebranych za mężczyzn kobiet biorących udział w powstaniu styczniowym, o zakazie noszenia żałoby oraz karach chłosty i aresztu za noszenie czarnych sukien, a także o polskiej Charlotte Corday, tzn. o próbie zamachu na generała Michaiła Murawjowa przez Agnes Ludowską.

Pamięć o bohaterstwie kobiet podczas powstania styczniowego nadal była żywa w niepodległej Polsce, a weteranki tamtych wydarzeń były zapraszane na liczne wydarzenia i uroczystości. Weterani i weteranki z 1863 roku zostali zaproszeni także na obchody Uroczystości XV Rocznicy Wybuch III-go Powstania Śląskiego, które odbyły się w Katowicach w dniach 2 i 3 maja 1936 roku. By uczcić powstanie styczniowe, w dniu 2 maja 1936 roku generał Edward Rydz-Śmigły odznaczył Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi 18 powstańców, w tym 2 kobiety: Marię Fabianowską i Lucynę Żukowską. Maria Fabianowska aktywna weteranka powstania styczniowego w stopniu porucznika, po sprowadzeniu z Kowna do Warszawy na zaproszenie Towarzystwa Przyjaciół Weteranów, zamieszkiwała w schronisku dla powstańców styczniowych. Lucyna Żukowska z domu Skrzyńska po wybuchu powstania wstąpiła do oddziału generała Mariana Langiewicza, następnie była kurierem w oddziale Jana Czerwińskiego. Walczyła w sześciu bitwach, w siódmej pod Tyszowcami została ranna i wzięta do niewoli.

Aneks

1. Kobieta powstaniec z partii Grylińskiego (konno), piechur partii Łopackiego (w środku), oficer żuawów śmierci. Seria reklamowa na zamówienie Centrozłomu w Katowicach: Wojsko Polskie w Tysiącleciu, karta reklamowa - Powstanie styczniowe, autor art. mal. Leszek Piasecki, 1963 rok.
2. Dokument z 1861 roku dot. zatrzymania mieszkanki Zagórza - Małgorzaty Szkutnickiej przenoszącej dwa i pół funta prochu armatniego.
3. „Patschkauer Wochenblatt” nr 11 z 14.03.1863 roku - [Warszawa, 05.03] Uderzające jest to, jak wiele kobiet zginęło w ostatnich wydarzeniach tutaj. Cztery kobiety, które zostały zabite przez wojsko pod Łodzią, były przebrane za mężczyzn i również uzbrojone. Jedna z nich, żona bogatego ziemianina z tych okolic, broniła się rewolwerem i zabiła żołnierza. Szczęśliwie udało jej się ujść (?).
4. Powstańcy w gubernii warszawskiej. Autor grafiki b.d. Slajdy edukacyjne – Z dziejów chwały oręża polskiego. Powstanie Styczniowe 1863 r. w grafice, autorstwa K. Ciszek, W. Zienkiewicz.
5. „Patschkauer Wochenblatt” nr 13 z 28.03.1863 roku – [Z Polski/Krakowa, 22 marca] (...) Langiewicz podobno przeprawił się przez Wisłę łodzią, ze swoim adiutantem (młodą kobietą), bo obawiał się całkowitego otoczenia przez Rosjan. (...) Wczoraj wieczorem Langiewicza i jego adiutantkę Pustowojtową przywieziono tu z Tarnowa i umieszczono w twierdzy.(...)
6. Oddziały powstańcze dowodzone przez Langiewicza zajmują Pieskową Skałę w marcu 1863 roku. Autor grafiki b.d. Slajdy edukacyjne – Z dziejów chwały oręża polskiego. Powstanie Styczniowe 1863 r. w grafice, autorstwa K. Ciszek, W. Zienkiewicz.
7. „Patschkauer Wochenblatt” nr 15 z 11.04.1863 roku – [Katowice] (Rosyjskie barbarzyństwo) Pewien Rosjanin donosi, że podczas ostatnich walk Rosjan z powstańcami, w ręce Rosjan wpadł jeden z tych ostatnich, a mianowicie dama przebrana za mężczyznę. Kozacy pochwycili ją, odcięli jej piersi, przywiązali do ogona konia i w ten sposób zawlekli na śmierć.
8. Obóz Langiewicza pod Małogoszczą. Autor grafiki b.d. Slajdy edukacyjne – Z dziejów chwały oręża polskiego. Powstanie Styczniowe 1863 r. w grafice, autorstwa K. Ciszek, W. Zienkiewicz.
9. „Patschkauer Wochenblatt” nr 26 z 27.06.1863 roku – [Wilno] Dzielny generał Murawieff [Michaił Murawjow „Wieszatiel”] wydał proklamację zabraniającą polskim paniom noszenia czarnych sukien. Złamanie tego zakazu będzie karane chłostą.
10. „Patschkauer Wochenblatt” nr 36 z 05.09.1863 roku – [Wilno] (Polska Charlotte Corday) Agnes Ludowska, 18-letnia dziewczyna z Warszawy, została aresztowana w mieszkaniu Murawieffa [Michaiła Murawjowa „Wieszatiela”]. Jej zachowanie (nalegała na rozmowę z generałem sam na sam) wzbudziło podejrzenia. Znaleziono przy niej paszport rosyjski i polski. Podczas przesłuchania podobno powiedziała, że zamierzała olśnić Generała swoimi wdziękami, a przy okazji uwolnić Polskę od jej tyrana.
11. Odznaczenie Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego 18 powstańców styczniowych, w tym dwóch weteranek: Marii Fabianowskiej i Lucyny Żukowskiej. Katowice, 3.05.1936 r. Autor fotografii b.d.
12. Odznaczenie Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego 18 powstańców styczniowych, w tym dwóch weteranek: Marii Fabianowskiej i Lucyny Żukowskiej. Katowice, 3.05.1936 r. Autor fotografii b.d.
13. Weterani i weteranki 1863 roku na uroczystościach śląskich (weterani: Ignacy Kaczmarski (?) i Maria Fabianowska oraz senator Józefa Bramowska). Katowice, 3.05.1936 r. Autor fotografii b.d.
14. Fotokopia z lat 70. XX wieku dot. Lucyny Żukowskiej, weteranki powstania styczniowego, źródło: „Powstaniec Śląski” nr 5 z maja 1936 roku, s. 12.