Szkice Archiwalno-Historyczne nr 3, 2007

Dokumenty

Szkice archiwalno-historyczne nr 3, 2007 : 2.1MB

Cena: 25 zł  5 zł

Streszczenia artykułów:

Artykuły

Sławomira KrupaMetodyka opracowania akt hipotecznych i gruntowych przechowywanych w archiwach państwowych

W artykule omówiono metodykę postępowania z dokumentacją hipoteczną i gruntową, która stanowi ważną część zasobu archiwów państwowych. W 2007 roku zostały wprowadzone do stosowania w archiwach wskazówki metodyczne dotyczące opracowania akt stanu prawnego nieruchomości. Zostały one przygotowane dla dokumentacji od XVIII do XX wieku, przy czym wiek XX oznacza księgi założone przed dniem 1 stycznia 1947 roku, które utraciły moc prawną i zostały przekazane do zasobu archiwów państwowych, zgodnie z obowiązującymi przepisami. Artykuł prezentuje zasady ustalania przynależności zespołowej omawianej dokumentacji, wyodrębniania zbiorów akt gruntowych i hipotecznych, ustalania ich nazw, granic chronologicznych i terytorialnych, a także zasady segregacji tej dokumentacji w obrębie zbiorów.

Zdzisław JedynakPoczątki miasta górniczego Tarnowskie Góry w świetle dokumentów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach

W 2000 roku Archiwum Państwowe we Wrocławiu przekazało do Archiwum Państwowego w Katowicach dokumenty pergaminowe (Pergamenturkunden) stanowiące depozyt miasta Tarnowskie Góry. W 1875 r. przejęło je jedyne istniejące wówczas na Śląsku archiwum państwowe (das Königliche Staatsarchiv Breslau). Na szczególną uwagę zasługują dokumenty z 1526 r. (kopia z 1558 r.) i 1528 r. odnośnie ordynacji górniczej (Bergordnung) oraz z 1562 r. na temat nadania herbu dla miasta (Stadtwappenurkunde). Stanowią one cenne źródło do poznania najstarszych dziejów miasta górniczego, jakim były Tarnowskie Góry.

Zbigniew KiereśMiędzy panem, a plebanem. Materiały do dziejów duchowieństwa ziemi bytomskiej w XVII wieku

Artykuł jest oparty na aktach Zbioru Dokumentów Archiwum Miejskiego w Bytomiu wytworzonych przez instytucje sądowe i administracyjne wolnego państwa bytomskiego, w niektórych wypadkach także przez odpowiednie instytucje całego Śląska i monarchii habsburskiej, a także, ze względu na przynależność kościelną dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego, biskupstwa krakowskiego. W opracowaniu omówiono kwestie konfesyjne w dwóch częściach. W pierwszej scharakteryzowano konflikty na tle wyznaniowym i ilustrujące różne aspekty funkcjonowania protestanckich właścicieli państwa bytomskiego (do 1621 roku Hohenzollernów, a potem rodu Henckel von Donnersmarck) oraz złączonej z nimi wyznaniem części ich poddanych w warunkach katolickiej i kontrreformacyjnej monarchii habsburskiej. W drugiej scharakteryzowano spory o charakterze wyłącznie materialnym dotyczące interesów i dochodów czy to Kościoła katolickiego jako całości, czy też konkretnych duchownych.

Michał MączkaProblemy J.W. Wielanda z opracowaniem map księstw górnośląskich - w świetle nieznanego dokumentu ze zbiorów byłego Archiwum Miejskiego w Bytomiu

W artykule przedstawiono kulisy powstania pierwszego atlasu Śląska i opisano problemy, z jakimi borykał się opracowujący w latach 1722-1733 mapy księstw górnośląskich porucznik Johann Wolfgang Wieland, oraz przeprowadzający w latach 1736-1740 rewizję map inżynier Matheus Schubarth. Były to głównie problemy z transkrypcją polskobrzmiących nazw miejscowości oraz z lokalizacją w terenie poszczególnych obiektów gospodarczych - młynów, stawów, hut i in. Problemy te wynikały z utrudnionej komunikacji z polskojęzyczną w większości ludnością Górnego Śląska, oraz z niechęcią tejże ludności i zarządców opisywanych ziem do współpracy z mierniczymi, posądzanymi o wykonywanie opracowań do nowego wymiaru podatków.

Bożena HusarDzieje miasta Żywca spisane w "Actach Civitatis Żywiec" 1766-1786

Przechowywane w Oddziale Archiwum Państwowego w Żywcu w zespole akt "Akta miasta Żywca "Acta Civitatis Żywiec" T.I i T.II to "Księgi ingrossacyi różnych instrumentów od roku 1766". Te rękopiśmienne księgi z herbem Żywca i fragmentem pieczęci lakowej Magistratu Żywieckiego zawierają kontrakty kupna-sprzedaży, informacje o podatkach całego hrabstwa żywieckiego, zbiórce wpłat na Regiment Gwardii Koronnej, testamenty, a także dekrety i przywileje spisane przez Urząd Radziecki i Wójtowski Zupełny Żywiecki. W obliczu dużych luk w zasobie akt miejskich stanowią one nieocenione źródło wiedzy o życiu społeczno-gospodarczym Żywca w latach 1766-1786. Tom I z lat 1766-1770 częściowo wypełnia tę dokumentalną lukę malując obraz życia miasta u progu utraty niepodległości. Zawiera istotne dane dot. władz miasta, ich składu, rzetelności i dbałości o wspólne mienie.

Sławomira KrupaDzieje rodziny Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina w świetle dokumentów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach

Artykuł prezentuje genealogię rodziny Hohenlohe-Ingelfingen w oparciu o zgromadzone w archiwum rodziny akta dotyczące historii rodu, dokumenty majątkowe, i finansowe. Materiały te zostały przejęte przez Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Katowicach latach 1947-1952. W opracowaniu omówiono życiorysy poszczególnych członków rodziny żyjących w latach 1797-1945 na terytorium Górnego Śląska w majoracie koszęcińskim. Szczególnie dużo miejsca poświęcono kolejnym właścicielom majoratu Adolfowi (1797-1873), Fryderykowi Wilhelmowi (1826-1895) oraz Karolowi Gotfrydowi (1879-1960).

Bożena HusarRozwój browarnictwa na Żywiecczyźnie i jego rozkwit w świetle planów architektonicznych Karola Pietschki - architekta arcyksięcia Albrechta Fryderyka Habsburga

Produkcja piwa na Żywiecczyźnie ma tradycje sięgające przełomu XIII i XIV w. Nazwa "Browar na Pawlusiu" występuje na planach architektonicznych obiektów żywieckiego browaru, projektowanych przez arcyksiążęcego architekta Karola Pietschkę. Jest on autorem zachowanych w zbiorach Oddziału Archiwum Państwowego w Żywcu 70 planów budowanego w latach 1852 -1891 Browaru w Żywcu. Ze względu na rozkład i kolorystykę plany te są unikalne w historii architektury europejskiej. Zachowały się z w/w okresu projekty architektoniczne budynków administracyjnych Arcyksiążęcego Browaru w Żywcu, plany sytuacyjne, plany zabudowań produkcyjnych. I tak np. piękny plan bednarni z 1865 r. zawiera elementy tyrolskiego zdobnictwa drewnianego, opartego na tradycji willi szwajcarskiej. K. Pietschka był autorem planów licznych detali, urządzeń i pomieszczeń wewnętrznych.

Zdzisław JedynakZarys dziejów Górnośląskiej Spółki Brackiej w Tarnowskich Górach (Oberschlesischer Bergknappschaft Tarnowitz) w latach 1857-1922 i jej pozostałość aktowa w Archiwum Państwowym w Katowicach

Górnośląska Spółka Bracka (Oberschlesischer Knappschaftsverein) w Tarnowskich Górach była jedną z dwóch istniejących na tym obszarze obok Pszczyńskiego Bractwa Górniczego (Knappschaftsverein für das Fürstentum Pless) w Katowicach, których akta posiada Archiwum Państwowe w Katowicach. Górnośląska Spółka Bracka istniała w latach 1857-1922. Pozostałość aktowa (Aktenbestand) spółki pozwala na dokładne przedstawienie jej działalności w zakresie ubezpieczeń emerytalnych i rentowych oraz opieki zdrowotnej, zwłaszcza szpitali (Lazarett).

Tomasz HajewskiLosy archiwaliów rosyjskich na terenie powiatu dąbrowskiego w czasie I wojny światowej

Działania wojenne w latach 1914-1918 na terenie Galicji spowodowały zniszczenie wielu bezcennych archiwaliów. Akt używano jako podpałki i papieru do obwijania, a z czasem systematycznie wysyłano na przemiał do czeskich fabryk papieru. Dopiero działalność Grona Konserwatorów pozwoliła zatrzymać ten proces. Jak wynika z raportów zachowanych w Archiwum Państwowym w Katowicach, podobny los spotkał akta byłych rosyjskich registratur w Zagłębiu Dąbrowskim. Bezpowrotnie przepadły materiały archiwalne Magistratu dąbrowskiego, a także miejscowych urzędów gminnych oraz sądów. Stosunkowo największy zasób zachował się w urzędach parafialnych. W pierwszych miesiącach 1918 roku akta te spisano na prośbę polskich archiwistów.

Robert SikorskiMateriały archiwalne dotyczące Kościoła rzymskokatolickiego w okresie II Rzeczypospolitej w zespole: Akta Miasta Częstochowy (1759-1945)

Magistrat miasta Częstochowy obok wielu zadań zajmował się także sprawami Kościoła Rzymskokatolickiego. Lata 1918 - 1939 dzielą się na dwa okresy. W latach 1918 - 1925 następuje ingerencja Magistratu w funkcjonowanie parafii poprzez zatwierdzanie budżetów i wybory organu kontrolującego Dozoru Kościelnego. Drugi w latach 1925 - 1939 po zawarciu Konkordatu między Rzeczypospolitą Polską a Stolicą Apostolską, to współpraca partnerska między władzami miejskimi a kościołem rzymskokatolickim zwłaszcza w ochronie pielgrzymów zdążających do Sanktuarium Jasnogórskiego, akceptacja budownictwa kościelnego czy czuwanie nad dziełami prowadzonymi przez Kościół.

Mirosław WęckiSprawa nyskiego kreisleitera Rudolfa Meistra a homoseksualizm w NSDAP

W III Rzeszy homoseksualiści zostali postawieni poza marginesem życia społecznego. Naziści zaostrzyli, obowiązujące w Niemczech od XIX wieku, prawo uznające homoseksualizm za czyn kryminalny, znane szerzej jako §175. Na jego mocy wielu homoseksualistów trafiło do więzień wzg. obozów koncentracyjnych. Oskarżenia o skłonności homoseksualne nie ominęły również członków, nieraz prominentnych, partii nazistowskiej. Losy nyskiego kreisleitera Rudolfa Meistra ilustrują podejście wobec homoseksualistów w brunatnych mundurach w czasie wojny (1942), a więc w okresie, gdy nazistowska polityka rasowa i społeczna przybrała już w pełni swój zbrodniczy wymiar.

Mirosław WęckiŹródła do dziejów górnośląskiej NSDAP w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach

W Archiwum Państwowym w Katowicach przechowywany jest obszerny zbiór dokumentacji górnośląskiej NSDAP oraz jej organizacji afiliowanych, który pod względem rozmiarów, jest unikatowy w skali kraju. Na tą część katowickiego zasobu składają się akta placówek partyjnych od szczebla okręgu NSDAP (Gau Oberschlesien), obejmującego powstałą w 1941 roku Prowincję Górnośląską, poprzez kierownictwa powiatowe (Kreisleitungen), najniższych w hierarchii grup miejscowych (Ortsgruppen). Materiały te, stanowią bogate źródło informacji o działalności partii nazistowskiej na Górnym Śląsku w latach 1939-1945.

Krzysztof StopaLudność pogranicza polsko-czechosłowackiego w powiecie raciborskim w latach 1945-1950 w świetle dokumentów Archiwum Państwowego w Katowicach oddział w Raciborzu

Niniejszy artykuł jest tylko niewielkim przyczynkiem zachęcającym do zajęcia się interesującym i nie do końca jeszcze z pewnością wyczerpanym zagadnieniem, jakim jest rozpoznanie sytuacji społeczno-politycznej ludności autochtonicznej na Śląsku po 1945 roku. Ziemia raciborska, ziemią pogranicza, leżąca na styku nieustannego mieszania się trzech kultur: czeskiej, niemieckiej i polskiej, które w sumie razem wywarły na tej ziemi niezatarte piętno i nadały jej obecna formę społeczno-kulturową, została w ostatnich tygodniach II wojny światowej ciężko doświadczona przez wojenną pożogę, a i w latach następnych w wyniku prowadzonej przez Państwo Polskie polityki tzw. repolonizacji miejscowej ludności, życie codzienne naszpikowane było rozmaitymi trudnościami. Materiały archiwalne, jakie w swym zasobie posiada raciborski oddział Archiwum Państwowego w Katowicach są z pewnością cennym źródłem do dokładnego scharakteryzowania ówczesnych realiów i nastrojów, jakie wyrażała wówczas społeczność miejscowa.

Materiały

Roland BanduchMapy kopalń rud metali w rejonie Lądka Zdroju i Lutyni, Kletna i Janowej Góry oraz Marcinkowa z lat 1771-1927 w zbiorach Archiwum Państwowego w Katowicach

W niniejszym opracowaniu omówiono mapy górnicze dotyczące kopalń rud metali nieżelaznych zlokalizowanych w południowo-wschodniej części Kotliny Kłodzkiej (w rejonie Gór Złotych i Masywu Śnieżnika), zgromadzone przez Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu (Oberbergamt zu Breslau - dalej: OBB), przechowywane obecnie w Archiwum Państwowym w Katowicach. Oprócz krótkiego rysu historycznego urzędu i jego zbiorów scharakteryzowano rodzaje i treść 25-ciu zachowanych map. Celem referatu jest ułatwienie potencjalnym użytkownikom dostępu do tych map.

Marian Gałuszka, Leszek GrochlaMateriały archiwalne do historii wodociągów katowickich w zasobie Archiwum Państwowym w Katowicach

Niniejszy artykuł podzielony został na trzy części. W pierwszej przybliżona została historia rozwoju wodociągów katowickich w XIX i XX wieku. Druga część składa się z wykazu zespołów archiwalnych, w których przeprowadzono poszukiwania dotyczące dziejów wodociągów katowickich. W trzeciej części przedstawiono materiały znajdujące się w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach a dotyczące wodociągów katowickich.

Marian Gałuszka, Leszek GrochlaMateriały archiwalne do dziejów regulacji rzeki Rawy w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach

Niniejszy artykuł podzielony został na trzy części. W pierwszej przybliżona została historia Związku "RAWA". Druga część składa się z wykazu zespołów archiwalnych, w których przeprowadzono poszukiwania dotyczące dziejów Związku "RAWA" i rzeki Rawy. W trzeciej części przedstawiono materiały znajdujące się w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach a dotyczące dziejów Związku "RAWA" i rzeki Rawy.

Edward DługajczykZestawienie osób aresztowanych i zasądzonych w województwie śląskim w latach 1922-1939 z powodu współpracy z wywiadem niemieckim

W opracowaniu przedstawiono na podstawie przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach i Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie źródeł zestawienia zestawienie osób aresztowanych i zasądzonych w województwie śląskim w latach 1922-1939 z powodu współpracy z wywiadem niemieckim. Ogółem w latach 1922-1938 aresztowano w przybliżeniu 400 osób podejrzanych o szpiegostwo, z czego sądy wymierzyły kary około 190 osobom. Dane te należy uważać za przybliżone.

Komunikaty

Michał MączkaCenny nabytek kartograficzny Archiwum Państwowego w Katowicach - rękopiśmienna mapa górnicza z 1769 roku

W grudniu 2006 roku zbiór kartograficzny Archiwum Państwowego w Katowicach powiększył się o cenny nabytek - mapę górniczą z 1769 r. zatytułowaną "Grund- und Seiger-Riss von dem Arsenicalischen Bergbau bey der Königl. Berg Stadt Reichenstein, der Reichetrost benahmet ". Pochodzi ona ze zbiorów biura planów (Plankammer) Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu (Oberbergamt zu Breslau). W katalogu map i planów, wydanym we Wrocławiu w 1908 r., nosi sygnaturę 1240. Opracowana przez mierniczego Schiefera mapa, przedstawia w rzucie poziomym i w przekroju kopalnię rudy arsenu Reichetrost w Złotym Stoku. Jako najstarsza z zachowanych map dotyczących górnictwa w Złotym Stoku, stanowi wartościowe źródło wiedzy dla badaczy historii górnictwa sudeckiego, rozwoju techniki górniczej oraz dla miłośników starej kartografii.

Gabriela HałgasKarol Kiebel Kobarski i jego spuścizna w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddział w Cieszynie

Karol Kiebel Kobarski urodził sie 30 grudnia 1885 roku w Kończycach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim. Od wczesnej młodości należał do licznych organizacji polskich, m.in. Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, Czytelni Ludowej, Polskiego Towarzystwa Śpiewaczego "Harmonia", Czytelni Katolickiej oraz Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", którego został naczelnikiem Dzielnicy Śląska Cieszyńskiego. Pracował także jako nauczyciel tańca prowadząc własną szkołę. Podczas okupacji aresztowany i więziony w obozach koncentracyjnych. Zmarł w wieku 79 lat 24 lipca 1964 roku w Cieszynie.

Sprawozdania

Piotr GreinerSprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2006 rok

W roku sprawozdawczym przyjęto do Archiwum Państwowego w Katowicach największą w ostatnim dziesięcioleciu ilość nowych zespołów archiwalnych oraz jednostek aktowych. Zasób Archiwum ogółem powiększył się o 269 zespołów liczących 75 243 j.a. o rozmiarze 437,89 mb, w tym liczba jednostek aktowych zwiększyła się o 67 891 j.a.; liczba dokumentów pergaminowych i papierowych - o 2 058 j.a; ilość dokumentacji technicznej - o 2 194 j.a.; ilość fotografii - o 1 644 j.a; ilość filmów - o: 271 j.a., a ilość nagrań - o 679 j.a. Tak więc zasób Archiwum pod koniec 2006 roku liczył: 4534 zespołów i zbiorów o łącznej liczbie 1 770 601 jednostek i metrażu 18 786, 49 mb. Jest pod tym względem trzecim archiwum w Polsce.

Andrzej KołodziejPrzejęcia materiałów archiwalnych dotyczących dziejów górnictwa węgla kamiennego do Archiwum Państwowego w Katowicach w latach 1997-2007

Archiwum Państwowe w Katowicach posiada w swoim zasobie znaczne ilości materiałów archiwalnych stanowiących doskonały materiał źródłowy do badań nad historią górnictwa węgla kamiennego. Okresem szczególnie obfitującym w przejęcia tego typu dokumentacji był okres ostatnich dziesięciu lat, w trakcie których przejęliśmy akta wytworzone przez takie jednostki organizacyjne jak: Ministerstwo Górnictwa i Energetyki w Katowicach, Wspólnota Węgla Kamiennego w Katowicach, Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego w Katowicach, Bytomskie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego w Bytomiu, Okręgowy Urząd Górniczy w Katowicach oraz kilkanaście kopalń węgla kamiennego. Interesujący materiał źródłowy stanowią także akta dokumentujące pracę jeńców niemieckich w kopalniach węgla kamiennego, po zakończeniu II wojny światowej. W ten sposób posiadane już przez nas materiały archiwalne dotyczące górnictwa węgla kamiennego wzbogaciły się o kolejne tysiące jednostek aktowych. Proces przejmowania materiałów archiwalnych dotyczących górnictwa węgla kamiennego nie zakończył się w 2007 r. W archiwach zakładowych kilku kopalń trwają aktualnie prace związane z porządkowaniem i przygotowaniem kolejnych partii akt, które będą sukcesywnie przekazywane do naszego Archiwum.

Sabina KlimkiewiczSprawozdanie z prac nad projektem "Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego"

1 kwietnia 2007 r. Archiwum Państwowym w Katowicach przystąpiło do realizacji projektu ze środków Mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Celem projektu jest ochrona i konserwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych przechowywanych w instytucjach z terenu miasta Cieszyna. Projekt jest wspólnym przedsięwzięciem Urzędu Miasta w Cieszynie oraz instytucji z terenu Cieszyna przechowujących zbiory archiwalne i biblioteczne. Projekt zyskał poparcie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zarówno w fazie opracowywania jak i podczas przygotowań do realizacji.

Piotr LisDokumentacja o czasowym okresie przechowywania w Archiwum Państwowym w Katowicach

Archiwum Państwowe w Katowicach już od czterech lat prowadzi działalność usługową w zakresie przechowywania dokumentacji niearchiwalnej. W tym okresie przejęło ponad 2 tysiące metrów bieżących akt (170 tysięcy jednostek ewidencyjnych), od 2004 roku wykonało ponad 5 tysięcy kwerend dotyczących spraw emerytalno-rentowych. Świadczone w tej dziedzinie usługi cieszą się bardzo dużą popularnością.

Izabela LentowiczBibliografia publikacji pracowników Archiwum Państwowego w Katowicach i oddziałów zamiejscowych za lata 2000-2006 (z uzupełnieniem za rok 1999)

Bibliografia rejestruje piśmiennictwo naukowe i popularnonaukowe z dziedziny archiwistyki, którego autorami są pracownicy Archiwum Państwowego w Katowicach i jego zamiejscowych oddziałów. Obejmuje okres od 2000 do 2006 roku (z uzupełnieniem za rok 1999). W zestawieniu znalazły się zarówno wydawnictwa zwarte i ich fragmenty oraz wydawnictwa ciągłe. Tekst zasadniczy został podzielony na grupy według kryterium chronologicznego, natomiast w obrębie poszczególnych grup zachowano porządek alfabetyczny.